اصول اعتقادی وجهان بینی دینی امام اعظم ابوحنیفه نعمان

٢٨ سنبله (شهریور) ١٣٨٩

حضرت ابوحنیفه نعمان فرزند ثابت فرزند زوطی فرزند مرزبان ثابت ، فقیه و متکلم شهیر اسلام و پایه‌گذار مذهب حنفی ــ قدیمی ترین مذهب ، از مذاهب چهارگانهٔ اهل سنت است.

امام اعظم ابوحنیفه نعمان در سال ( 80 هـ . ق ./ 699 م. ) در دورۀ حکومت عبدالملک فرزند مروان اموی ، در شهر کوفه متولد ودرسال ( 150 هـ.ق./ 767 م.) دربغداد وفات نمود .

زمانیکه آل عباس در سنه 132 هجری مالک تاج و تخت سلطنت اسلامی شد بعد از چهار سال حاکمیت ابوعباس سفاح ، در سنه 136 هجری بجای او برادرش ابو جعفرمنصور عباسی تخت نشین گشت .

اعمال سیاست استبداد و خون ریزی دوران سلطنت سفاح و منصور عباسی و قلع و قمع خاندان سادات و علوئین که از طایفه ممتاز عرب بودند ؛ کامیابی بیشتر سیاسی نصیب منصورعباسی گردید.

وی که مرکز خلافت اش بغداد بود بعد از این پیروزی و برانداختن دشمنان سیاسی اش توجه خویش را بسوی اشخاص مشهور و مهم نیز معطوف نمود ، چنانیکه در سال 137 هجری قمری با حیله وتزویر ، سالار مقاومت ابو مسلم خراسانی بنیان گذار دولت عباسیان را بقتل رسانید .

و به این سلسلۀ بعدآً مکتوبی بنام امام اعظم ابو حنیفه نعمان که در کوفه اقامت گزین بود ارسال کرد واو را بنزد خود طلب داشت . اگرچه منصور از مدتی که شـــهـرت امام اعظم ابو حنیفه را واقف شده بود ، خیال کُشتن اورا داشت ، چون بهانه نداشت برقتلش موفق نمی شد .

همینکه امــــام ابوخنیفه بدربار منصورعباسی احضار یافت ، از طرف اراکین دربار چنین معرفی گردید :

" این شخصی است که امروزۀ روز در دنیا از وی بلند تر عالمی نیست و نعمان نام دارد . "

منصور پرسید که شما از کدام شخص تحصیل علوم را نموده اید ، امام اعظم بتذکر برخی از استادان خویش پرداخت . چون منصور شنید که سلسلۀ شاگردی او با عزۀ تابعین و صحابۀ عظام میرسد برای اوشان فوراً عهده قضاء را تجویز و تعیین نمود .

امام اعظم صراحتاً از قبولیت قضاء انکار کرده گفت : " من در خود قابلیت قضاوت را ندارم " ابو جعفرمنصور عباسی به غصه آمده امام اعظم را مخاطب نموده وگفت : " تو یک شخص دروغ گو هستی. " امام اعظم ابو حنیفه فرمود که : " اگر من دروغگو باشم ، البته که این دعوای شما حکماً راست است که من در خور اشغال نمودن مقام قضاء نیستم ، زیرا که شخص دروغگو ابداً قاضی شده نمیتواند " .

زمانیکه امام اعظم پیشنهاد منصور عباسی را نپذیرفت و به امر وی به زندان افکنده شد این حادثه در سنه 146 هجری بوقوع پیوست . و بعد ازشکنجه زیاد در سال 150 هجری در زندان در اثر مسمومیت یا شلاق در گذشت. (1)

بگوایی اسناد و مدارک تاریخی زوطی فرزند مرزبان ثابت جد اعلای امام اعظم در اثر فتوحات اسلامی در خراسان به اسارت در آمده وبه بین النهرین برده شد .

اصل ونسب ابو حنیفه نعمان تاجیک تبارآریایی نژاد ( پدرش از خواجه سیاران بالا و مادرش از قریه استرغچ واقع حومه شهر چاریکار ــ اُستان پروان ) ، از اولاده مرزبان خراسانی می باشد . نام گذاری لیسه عالی نعمان در شهرچاریکارو مدرسه ای دینی ابوحنیفه درشهر کابل ، گواهی از حُسن نیت ونمود همتباری مردم خراسان زمین به اسم مبارک « امام اعظم » حضرت ابوحنیفه نعمان می باشد .

وی در اوایل عمر خود سرگرم مباحث کلامی بوده وبا علمای کلام مراوده داشته است . او مدت 18 سال در حلقه درس ابو اسماعیل حماد فرزند ابی سلیمان (2) (م 120 هـ.ق). به فراگیری فقه به روش ابراهیم نخعی پرداخت.

ابوحنیفه ، پس از مرگ استادش ابو اسماعیل حماد ، بر جای او تکیه زد، سفرهایی هم برای فقه اندوزی به حجاز داشت و از نخبگان علمی آن دیار و از جمله امام باقر توشه برگرفت.

با وجود تأیید وتقویتی که بنی عباس از او می کرده اند تمایلی به علویین (3) داشت وآنان را برای خلافت شایسته ترمیدانست .

ابو خنیفه در قبول احادیث سختگیر بود و حدیث و خبر مفرد را قبول نداشت. به نقل از ابن خلدون می‌گویند که از مجموع احادیث منتسب به پیامبراسلام ، او صرف هفده حدیث را قبول داشت. (4) وهمین حالت اورا مجبور می کرد که به شیوه قیاس واستحسان توجه کند.

علت عمدۀ پذیرش چنین یک شیوه معرفت این بود که وی :

ــ نخست مرد دقیق بین وسریع انتقال بود

ــ دوم درآغازامر با متکلمین ومباحث آنان آشنایی یافت

ــ سوم در " محیط آریایی وعربی عراق که در تمام دورۀ شاهنشاهی ساسانیان از مهمترین مراکز بحث و نظر در مسائل اجتماعی و دینی بود تربیت شد وچون این محیط مانند مدینه مستعد اخذ احادیث وسنن صحاح از صحابه (5) و تابعین (6) نبود ناگزیر میبایست روش دیگری غیر از آنچه که فقهای مدینه بآن توجه داشتند اتخاذ کرد .

پذیرش شیوه معرفتی قیاس بعقیدۀ ابوحنیفه نعمان عبارتست از آنکه در شریعت حکمی برای امری معلوم باشد وبعد امور دیگری را که با آن اتحاد در علت داشته باشد برآن قیاس کنند وهمان حکم را نسبت به آن امورصادر نمایند . این اصل وشیوه معرفت بعداً توسعه یافت وبرتمام مواردی اطلاق شد که نسبت بآنها نصّی وجود نداشت وفقیه با قیاس برموازین شرعی و مقتضیات دین احکامی در باب آنها صادر می کرد .

باین ترتیب قیاس بتدریج مرادف رأی قرار گرفت ورأی و قیاس یعنی آنکه فقه بر اثر طول ممارست خود در احکام شرعیه این ملکه نفسانی را حاصل کرده باشد که بتواند با دقت در امور وعلل واسباب آنها احکامی که منطبق بر شریعت وسازگار با آن باشد نسبت با آنها صادر کند . پس شرط اصلی رأی و قیاس اجتهاد است .

ابوحنیفه اگر نسبت به امری در قرآن وسنت پیامبراسلام ( مشروط برآنکه ثفافت آنرا روایت کرده باشند ) تصریحی نمی یافت متوسل باجتهاد میشد وبرهمان سیرتی که گفته ایم می رفت وچون محیط عــــراق وآریانایی بزرگ مستعد قـــبول این روش بـــود طــــریقۀ او بسرعت در این نواحی انتشار یافت . " (7)

اهل سنت ابوحنیفه را « امام اعظم » لقب داده‌اند. پیروان اورا حنفی می‌نامند.

این مذهب در بین مذاهب چهارگانه اهل سنت (8) بیشترین پیرو را دارد و عمده پیروان این مذهب نیزدرکشورهای آسیای میانه ، افغانستان ،پاکستان، ، چین، ترکیه، بالکان ، شبه قاره هند،اندونزی،مالزی، آسیای مرکزی (و مناطق شمال شرقی، شرق و جنوب شرقی ایران) قرار دارند.

وزیاده از 70% ( هفتصد ملیون ) مسلمان های جهان پیرو این مذهب میباشند.

"مردم خراسان در زمان حیات ابوحنیفه وبعد از آن از مهم ‌ترین دوستداران و مراجعان مذهب وطریقۀ او بودند. به گفتۀ صفی الدین بلخی همان جا رابطۀ سه‌ گانه بین ابوحنیفه، مذهب ارجاء و مردمان بلخ به حدی نزدیک بود که بلخ را از آن رو که کانون دوستداران ابوحنیفه و پیروان او بود، مرجی‌آباد می‌خواندند.

ابوبکر خوارزمی (9) [ محمد فرزند عباس (323- 383 ق/935-993 م)، شاعر، کاتب و ادیب. ] در یکی از رسائل خود از عشق مفرط بلخیان به ابوحنیفه شکوه نموده‌است. گفته‌اند که بسیاری ازطالبان بلخی در عراق ملازمت مجلس ابوحنیفه را داشتند و در زمرۀ آنان میتوان :

ابو مطیع بلخی، قاضی بلخ ، سلم فرزند سالم بلخی و ابواسحاق زَیات بلخی از بزرگان صاحب‌ نفوذ در خـــــراسان را برشمرد که همگی از سوی اصحاب حدیث « مرجئی » ( امیدوار کردن ) ، لقب یافته‌ اند . " (10)

چنانیکه امام اعظم ابوحنیفه نعمان خود در رساله اش به « عثمان بستی » گونه های پذیرش وعدم پذیرش شیوه مرجئی بودن را چنین شرح می دهد :

"... گویا که عثمان بستی ــ نامۀ به امام ابوحنیفه نوشته ودران نسبت « مرجئی » بودن را به او داده است . ولی حضرت امام اعظم این بد گمانی را رد کرده وگوید :

عمل نادرست ، اقرار به راستی کردن و راستگوی شمردن را نفی نمی کند . ولی نفی اقرار به راستی کردن ، نفی ایمانست . پس ممکن است مومن جاهل و مومن ظالم وگنه کارموجود باشد وخدا را مشیت ورضا است که اورا ببخشد یا عقاب نماید .

از این منظر معلوم است که امام اعظم ابوخنیفه « مرجئی » محض نبود ، بلکه در عدم تفکر اهل تصدیق ومومنان ، فراخی اندیشه داشته و از مروت و انسانگرایی بی نیاز بود . ... یعنی کسی که پایبند سنت بوده وحکمیت نیکو کار و گنه کار را به مشیت الهی تفویض نماید و خودش به کفر هیچ

مومن بی باک فتوا ندهد ." (11)

درخور تذکر است که مردمان آریایی نژاد وبویژه خراسانیان با اتکاء به درون مایه فرهنگ چند هزار ساله این سرزمین نقش برجسته ای خویش را در رشد وتکامل دین اسلام و مذاهب :

ــ [ فقهی (حنفی · مالکی · شافعی · حنبلی ) و

ــ کلامی (ماتریدی · اشعری · اثری · معتزلی ) و

ــ جنبش‌های فکری (دیوبندی · بریلوی · سلفی ) ] ایفا نموده اند .

یعنی نزدیک به کل، پیدایش ورشد علمی همۀ جریانات فکری ، فرقه ها و طرائق اسلامی ، اززمان امام اعظم حضرت ابوخنیفه نعمان تا کنون مرهون سعی وتلاش دانشمندان و علمای مولی یعنی اعجمی زاده ( آریایی نژاد ) بوده واست .

چنانیکه ليث فرزند سعد ، پيشوای فقهی مردم مصر وابوعبيده معمر فرزند المثنی و واصل فرزند عطا و امثال آنها پيشوای كلامی ، سيبويه و كسائی ، امام صرف و نحو و ديگری مرجع لغت و غيره همه مولی یعنی اعجمی زاده ( آریایی نژاد ) بوده اند .

جهت توجیه سخن در اينجا بی مناسبت نيست داستان ذيل را نقل كنيم : " هشام فرزند عبدالملک (72-125 هجری/691- 743 میلادی) (12) روزی از يكی از علماء كه به ملاقات وی در رصافه كوفه‏ رفته بود پرسيد آيا علما و دانشمندانی را كه اكنون در شهرهای اسلامی‏ مرجعيت علمی و فتوايی دارند می‏شناسی ؟ گفت آری :

هشام گفت اكنون فقيه مدينه كيست ؟ جواب داد : نافع فرزند عبدالرحمان ( مقتول 169 هـ.ق. ) ، نافع مولی است يا عربی ؟ مولی است .

ـ فقيه مكه كيست ؟ عطاء فرزند ابی رباح (فوت 114 هـ. ق. ) ، مولی است يا عربی ؟ ــ مولی است .

ـ فقيه اهل يمن كيست ؟ طاووس فرزند كيسان ، مولی است يا عربی ؟ مولی است.

ـ فقيه يمامه كيست ؟ - يحيی فرزند كثير، مولی است يا عربی ؟ ، مولی است .

ـ فقيه شام كيست ؟ ، مكحول ، مولی است يا عربی ؟ ، مولی است .

ـ فقيه جزيره كيست ؟ - ميمون فرزند مهان ، مولی است يا عربی ؟ ، مولی است .

ـ فقيه خراسان كيست ؟ - ضحاك فرزند مزاحم ، مولی است يا عربی ؟ ، مولی است.

ـ فقيه بصره كيست ؟ ، حسن و ابن سيرين ، مولی هستند يا عربی ؟، مولی هستند.

ـ فقيه كوفه كيست ؟ - ابراهيم نخعی ـ مولی است يا عربی ؟ عرب است .

هشام گفت : نزديك بود قالب تهی كنم ، هر كه را پرسيدم تو گفتی مولی ( آریایی نژاد ) است . خوب شد لااقل اين يك عرب است"(13)

سوای علمای فوق ده ها عالم وپیشوای فقهی و کلامی دیگر نظیر : عطار و مجاهد و سعيد وسليمان، فقيه مكّه ، زيد فرزند اسلم و محمّد فرزند منكدر و فقیه مدينه ، ربيعه الرأى و فرزند ابى الزّناد، فقيه قبا ، عطار فرزند عبداللّه فقيه خراسان وغیره همه از اهل آریانا زمین بوده اند . ( 14)

سیستم فکری اسلوب مذهب حنفی بر هفت اصل استوار است که عبارت‌اند از:

یک ـ قرآن (15)

دو ـ سنت (16)

سه ـ قول صحابه (17)

چهار ـ قیاس ورأی (18)

پنج ـ استحسان (19)

شش ـ اجماع (20)

هفت ـ عُرف (21)

در مقابل روش فکری ابوحنیفه طریقه اهل حدیث قرارداشت که معتقدین بآن پیروان مالک فرزند انس بودند . مالک فرزند انس را برخی عربی الاصل وبعضی از موالی دانسته اند . ولادت او در سال 97 هـ. ق . و وفاتش در 179 اتفاق افتاد .

اصول فقه مذهب مالکی بر ده اصل استوار است :

ـ قرآن کریم ، سنت ، اجماع ، قیاس ، اسـتـحـسـان ، اسـتـصـحـاب ، مـصـالـح مرسله ، سـد ذرائع ، عرف ، قـول صحابی .

مذهب دیگری که اندکی بعد از دو روش ابو حنیفه نعمان و مالک انس پدید آمد مذهب محمد فرزند ادریس شافعی ( 150 ــ 204 ) از ائمه چهار گانه سنت وجماعت است. وی با داخل کردن مذهب حنفی با مالکی روشی نوین را بنا نهاد که از حدیث در آن بهره می‌جست.

اصول فقه مذهب شافعی قرار ذیل است . : ــ قرآن ، سنت ، ناسخ و منسوخ ، علل احادیث ، خبر واحد ، اجماع ، قیاس ، اجتهاد ، استحسان ، اختلاف.

چهارمین امام از ائمه اهل سنت ابو عبدالرحمان احمد فرزند حنبل است . اصل او از مرو ولی ولادت و نشأتش در سال 164 هجری قمری در بغداد بوده و در سال 241 هـ. ق . درگذشت.

امام حنبل اهل حدیث بود و توجهی به رای نداشت. استناد او صرفاً به قرآن و حدیث پیامبر اسلام بود. محمد پسر عبدالوهاب، موسس وهابیت نیز مذهب حنبلی داشته‌است.

مذهب حنبلی بر پنج اصل استوار است :

ـ قرآن ، سنت ، فتوای صحابه ، قول برخی از صحابه که موافق با کتاب باشد ، تمام احادیث مرسل و ضعیف . (22)

از مواردی که حنابله به آن اهمیت زیاد می‌دهند امر به معروف ونهی از منکر است.

نگرشی بر اصول و فروع

جهان بینی مذهب حنفی

اصول اعتقادی مذهب حنفی پس از مرگ ابوحنیفه نعمان ، بوسیلـــه شاگردان مشهور او ابو یوسف (م 182 هـ.ق) یعقوب فرزند ابراهیم ــ قاضی القضات هارون الــــرشید و محمد فرزند حسن شیبانی (م 189 هـ.ق)، زفر فرزند الزهیل متوفا 158 هـ. ق . ، حسن فرزند زیاد اللؤلؤی کوفی متوفا 204 هـ. ق . ، داوود طائی ، أسد فرزند عمر ... رواج یافت. (23)

مذهب حنفی در زمان خلافت هارون الرشید ( 170 - 193 ق / 786 - 809 م ) و پس از وی بدل به مذهب رسمی خلفای عباسی گردید به گونه ای که تنها فقیهان این مذهب مسند دار قضاء می شدند. بعدها مذهب حنفی نیز مذهب رسمی خلافت عثمانی هم شد.

علمای حنفی در مکتب اعتقادی وکلامی (24) خود، پیرو ابومنصور ماتریدی (م 332 ه.ق / سمرقندی ــ تاجیک الاصل آریایی نژاد ) هستند . ریشه مکتب ماتریدی را باید در اندیشه های کلامی ابو حنیفه جستجو کرد، چرا که ابوحنیفه پیش از ورود در فقه ، کرسی نشین استادی کلام در کوفه بود.

ابو منصور ماتریدی موسس فرقهٔ ماتریدیه، متكلم، فقیه و مفسر قرآن بود. او که در ماترید از نواحی سمرقند در ماوراء النهر به دنیا آمد، خداشناسی اسلامی و علم کلام را نزد استادانی چون ابوبکر احمد جوزجانی، عیاضی، نصیر فرزند یحیی بلخی و محمد فرزند مقاتل رازی آموخت واندیشه های کلامی امام اعظم ابوحنیفه نعمان را بسط و توسعه داد.

علم کلام ، علمی است که متضمن بیان دلایل حجج عقلیه در باب عقاید ایمانیه ورد بر مبتدعه واهل کفر وضلالت است . این علم مخلوق بحث ها و مناقشاتی است که از اواخر قرن اول میان مسلمانان در اصول مسایل اعتقادی اسلام از قبیل مبدأ و معاد ، توحید وتجسیم وجبر و اختیار وحدود ایمان و کفر وامثال این مسائل در گرفت وچون طرفداران هریک از این مباحث محتاج دلائلی برای اثبات عقاید خود بودند وهر استدلالی طبعاً نتیجۀ بحث های عقلانیست ، از این راه برای هردسته اصول و مباحثی فراهم آمد که علم کلام از آنها تشکیل شد . وعالم مشتغل بدان را متکلم گفتند . (25)

علم فقه ، علمی است که از فروغ عملی احکام شرع بحث می کند ومقصود از آن تحصیل ملکۀ اقتدار براجراء اعمال شرعی است. مبنای این علم براستنباط احکام است از کتاب و سنت وبسبب همین استنباد محل اجتهاد است ونتیجۀ اجتهاد اختلاف فقها وایجاد دسته های جدید در میان مسلمین می باشد . ( 26)

فقه اسلامی درمیان اهل تسنن بدو سیستم فکری منقسم می شود .

1ــ سیستم اهل حدیث

2ــ سیستم اهل رأی و قیاس

اسلوب فهمیدن و دانستن حقایق دررویکرد های فکری امام اعظم (مذهب حنفی ) متکی به سیتم قیاس ورأی بود . او وپیروانش اگر حکمی را در قرآن یا سنت، قطعی نمی یافتند به احادیث منقوله چندان اعتماد نمی کردند زیرا آنها را غالبا مجعول (جعل شده) یا تحریف شده می دانستند.

ازاینرو ابوحنیفه ورهروان اندیشه وی در تحلیل وبرسی ، تحقیق و تدقیق مسائل معتقد بودند که " عدالت " و " مصلحت " می تواند راهنمای خوبی برای فقیه باشد.

اینجا بود که فقیه، خود را موظف می دید که درباره آنچه " مقتضای عدالت " است و آنچه مصلحت اقتضا می کند بیندیشد. واژه های از قبیل " استحسان "( نیک شمردن ) یا " استصلاح "( نیکویی کردن ) از همین جا پیدا شد.

امام اعظم ابوحنیفه در بحث مقولات جبر و اختیار به آزادی عمل انسان معتقد است و فعل آدمی را در مصدرش مد نظر قرار می‌دهد با استناد به این جملهٔ اومیگوید :

" اعمال بشر نسبت به قضا و قدر مانند شعاع‌های خورشید است به خود خورشید . "

ابوحنیفه در نگرش و آموزش خود معتقد برآزادی انتخاب است . او دردید گاه فقه خود " تکیۀ خاصی بر آزادی های فردی در امورات حیات اجتماعی ، چون ازدواج ومعاملات دیگر دارد . آشکار ترین نمونۀ نظر اودر مورد آزادی زن در عقد ازدواج است . او ازدواج یک زن بالغ و عاقل را به رضای خویش جایز دانسته وصدور عقد از جانب ولی و حتا اذن ولی را در صحت عقد شرط نشمرده است .

اصلی كه در اين استدلال فوق بكار رفته اينست كه لازمه اشتراك زن و مرد در حيثيت و شرافت انسانی و حق انتخاب ، يكسانی و تشابه وبرابری آنها از لحاظ انسانیت در حقوق ذاتی وفردی است .

از نمونه های معرفت شناختی او مبنی برانتخاب آزادی و آزادی فردی درمعاملات اجتماعی ، دید گــــاه وی در بارۀ « حجر» ( 27) است که بر خلاف مشهور، عواملی چون افلاس ، دین و حتا سفه و فسق را از موجبات حجر ندانسته ، صاحب این صفات رادرتصرف دراموال خویش بروفق صلاح و تدبیرخود آزاد شمرده است .

نمونۀ دیگر ، نظر وی درمورد تصرف بی‌مورد وغیرضروری از جانب پدر دراموال فرزند است که ابوحنیفه در این موارد به حفظ حق حاکمیت فرزند براموال خود رأی داده ودرصورت خسارت، پدررا ضامن شمرده‌است. سهل‌گیری اودرمورد صلح وتوافقهای حقوقی نیزریشه درهمین دیدگاه های متوازن حقوقی وانسانی اودارد. "(28)

از کاروفعالیت علمی واسلامی امام اعظم ابوحنیفه میتوان دریافت که این خردمند نستوه چه نقش شایسته و جاویدانی در رشد و بیداری افکار عمومی توده های ملیونی مسلمان و بویژه خراسانیان داشته است .

از اینرو این بزرگ مرد تاریخ را یکی از فقهای عقل گرا واصلاحگر می‌دانند. وی در راه استخراج احکام وقواعد فقه وپاکسازی اصول تطبیقی ارزشهای اجتماعی و اخلاقی وانسانی ، روشی کاملاً متفاوت از دیگر فقها را در پیش گرفت.

نقل است که می‌گفت :

" اگر رسول‌الله در زمان ما می‌زیست همین‌ها را می‌گفت که من می‌گویم " .

پیروان ابوحنیفه، مذهب و روش او را اهل رأی می‌نامند زیرا ابوحنیفه قائل به رأی است چنان که بعد از صدور هر فتوایی و حکمی عنوان می‌کرد :

"این سخن ما رأی است و بهترین سخنی است که بر آن دست یافته‌ایم، پس هر که بهتر از سخن ما آورد، او از ما به صواب نزدیک ‌تر است "

نظریات اندیشمندان در مورد ابوحنیفه نعمان

" ابوالعــــلامودودی دانشمند بلـند پایه نـیم قارۀ هند وجهان اسلام در رســـــالۀ به نـــام « ابوحنیفه وابو یوسف » ویژگیهای آموزش جهان بینی مذهب حنفی را با قانون گذاری های جهان معاصر مورد بازشناختی قرار داده است . بگفته وی :

خیلی مسایل حقوقی جهان معاصر از مکتب فقهی امام ابوحنیفه ... سرچشمه گرفته است . او می افزاید : مردم روزگار ما از این تصور دچار زحمت شدند ، که قانون بین المللی چیزی است از محصولات روزگاران جدید وبنیان گذار آن هوگو گروتیوس (Hugo Grotius ) هالندی ( 10 اپریل 1583 ــ 991 هـ . متولد در هالند ، ووفات در 28 اگست 1645 ــ 1055 هــ. در روستوک آلمان ) ، است. اما تشریح این قانون حقوقی جهان (برای بار اول از منظر اسلام 905 سال پیش از هوگو گروتیوس ) بوسیله امام اعظم ابوحنیفه نعمان ، پیشوای مذهب حنفی وپیروان وی صورت گرفته است . " (29)

علامه شبلی نعمانی یکی از دانشمندان و محققان شناخته شدۀ دیگر نیم قارۀ هند است . که در عرصه های مختلفۀ علوم اسلامی آثار پر ارزشی دارند . وی صد سال پیش اثر ماندگاری را تحت نام « سیرة نعمان » که شرحی پیرامون زندگی واندیشه های ناب امام اعظم و مقایسۀ فقه حنفی با سایر شاخه های فقه اسلامی می باشد ، تحریر نمود . این اثرپربها بنسبت اعتبار علمی اش بزبان های مختلف ترجمه ، تلخیص و نشر و چاپ شده است . متن کامل این اثر بوسیلۀ برهان الدین کوشککی ترجمه و نشر شده است .

اثرات علمی وتحقیقی امام اعظم ابو حنیفه و

اهمیت تعلیمی حوزۀ فقهیه وی

آثاریکه به امام اعظم نسبت داده اند عبارت اند :

1 ـ فقه اکبر در ده باب در بیان عقاید ، طبع حیدر آباد دکن 1321 هجری .

2 ـ فقه اکبر دوم که بعد از 390 هجری تألیف شده طبع قاهره 1915 م . ودهلی 1289 هجری .

3 ـ فقه اکبر سوم بروایت ابو مطیع بلخی طبع دهلی 1307 و قاهره 1324 هجری

4 ـ فقه الابسط طبع حیدر آباد 1321 هجری

5 ـ مسند ابو حنیفه بروایت امام ابویوسف طبع قاهره 1327 هجری و به دوازده روایت ، دیگر نسخه های خطی داردد .

6 ـ وصایای ابوحنیفه شش نسخه بروایت مختلف که برخی طبع شده است .

7 ـ کتاب عالم و متعلم طبع حیدرآباد دکن 1349 هجری

8 ـ قصیدۀ نعمانیه در مدح حضرت رسول طبع های متعدد دارد .

9 ـ رسالۀ به « عثمان بستی » طبع حیدر آباد 1321 هجری

10 ـ مجادلة لاحد الدهریین ، نسخه خطی قاهره

11 ـ معرفت مذاهب نسخه خطی کلکته ورامپور و پترسبورگ

12 ـ نصایح خطی اسکندریه

13 ـ ضوابط ثلاثه خطی

14 ـ رسالۀ فرایض خطی

15 ـ دعا ء ماه ثور خطی

16 ـ منبهات علی امور واجببات منظوم خطی

17 ـ قصیدۀ خطی در ایاصوفیا ... وغیره می باشد .

در مورد زعامت علمی مدرسۀ فقهیه ابوحنیفه استاد مولانا عبدالاحد لمقانی تزیل بمبائی از دلایل مقننه تاریخی مینویسد :

جهت فراگیری تعلیم از هر گوشه وکنار ممالک اسلامی که آوازۀ امام اعظم را شنیده بودند به کوفه آمده در صف تدریس شان اشتراک می کردند وبشرف شاگردی او افتخار داشتند . نمی شود که بتذکر اسامی و اشخاصیکه از ممالک اسلامی به حلقۀ تعلیم ابوحنیفه شمولیت ورزیده اند بپردازیم صرف متذکرباید شد که سراسر ممالک اسلامی و خطۀ اسلام اهالی بغرض تحصیل و تکمیل علوم بخدمت ذیشرف امام اعظم ابو حنیفه نعمان مشرف شده اند . که از آنجمله دستۀ متعددی از خــــــــــــــراسان ( بصورت خاص : هرات ، کابل ، بلخ ... ) بدرسگاه ابو حنیفه به کوفه زیاده از پنجاه تن شمولیت داشتند .

همچنان شیخ دکتر محمّدحسین ذهبی ، متولد 1333ق ./ 1915 میلادی ، در کتاب معجم المصنفین خود مینویسد " ... مدرسه فقهی امام اعظم براساس احتیاجات و حیات مردم آن عصر که اکثریت مطلق آنها مولی بودند در کوفه بنا شده بود ، ودر شاگردی و پیروان او که از مشاهر ایشان« 880 » تن را شمرده اند ، جمع کثیری از خراسانیان هم بودند . که مبدأ فکری وتشریعی اورا در تمام عالم اسلام ومخصوصاً در خراسان زمین ترویج و تبلیغ نمودند . واز این گروه فقیهان حنفی ، آنانیکه به قرن دوم و سوم هجری قمری متعلق اند برخی از ایشان را در این جا نام می گیریم :

1 ـ ابو مطیع حکم فرزند عبدالله بلخی قاضی مشهور متوفا 199هـ. 814 م .

2 ـ ابوعبدالله حسین فرزند محمد از نوادۀ خسرو بلخی متوفا 222هـ. 837 م .

3 ـ ابو عمروحفص فرزند عبدالرحمان بلخی قاضی نیشابور... متوفا 199هـ. 814 م .

4 ـ خالد فرزند سلیمان بلخی

5 ـ ابوعبدالرحمان مسلم فرزند سالم بلخی

6 ـ عبدالوهاب فرزند عبد ربه بلخی

7 عتاب فرزند محمد فرزند شوذب بلخی

8 ـ عمر فرزند رباح قاضی بلخ متوفا 171 هـ. 787 میلادی

9 ـ مکی فرزند ابراهیم بلخی

10 ـ ابوسهل نصر فرزند عبدالکریم بلخی

11 ـ ابو بسطام مقاتل فرزند حیان بلخی

12 ـ متوکل فرزند عمران بلخی اززاهدان خراسان

13 ـ متوکل فرزند شداد بلخی

14 ـ ابو محمد حسن فرزند محمد لیثی قاضی « مرو » معروف به اعمش

15 ـ ابو حفص عمر فرزند هارون متوفا 194 هـ. 809 م.

16 ـ عصام فرزند یوسف فقیه محدث 215 خـ. 830 م.

17 ـ ابراهیم فرزند ادهم زاهد و صوفی مشهور( از بلخ ) متوفا 162 هت. 778 م.

18 ـ شقیق فرزند ابراهیم بلخی زاهد صوفی و محدث و فقیه متوفا 194 809 م. (30)

19 ـ ابو سلیمان موسی فرزند سلیمان جوزجانی

20 ـ ابو عاصم محمدفرزند فضل فرزند عطیه مروزی

21 ـ ابو عصمه نوح فرزند یزید ابی مریم قاضی ملقب به جامع (31)

22 ـ ابو اسحاق ابراهیم فرزند میمون خراسانی مروزی مقتول 131 هـ. 748 م.

23 ـ عبدالله فرزند مبارک مروزی

24 ـ فضل فرزند موسی « مروی » خراسانی

25 ـ یحیا فرزند نصر از اهل مرو خراسانی

26 ـ اسماعیل فرزند ابراهیم صایغ

27 ـ حسین فرزند واقد امام و قاضی مرو

28 ـ ابوغانم یونس مروزی قاضی از جملۀ ثقات

29 ـ ابو حمزه محمد فرزند میمون مروزی

30 ـ ابو سهل نصیر فرزند باب مروزی

31 ـ محمد فرزند شجاع فرزند نبهان مروزی

32 ـ سهل فرزند مزاحم مروی که علم را در خراسان نشر کرد وقضای مامون را نپذیرفت .

33 ـ محمد فرزند مزاحم راوی صدوق برادر سهل

34 ـ نضر فرزند شمیل « مروی » امام نحو مشهور

35 ـ ابو مجاهد عبدالله فرزند کیسان مروزی

36 ـ عبدالعزیز مروزی فرزند منیب

37 ـ ابو سعید محمد فرزند میسر صاغانی « چغانی » بلخی

38 ـ محمد فرزند قاسم بخاری

39 ـ اسحاق فرزند مجاهد حنظلی

40 ـ حازم فرزند اسحاق بخاری

41 ـ مجاهد فرزند عمرو قاضی

42 ـ ابو علی خوارزمی قاضی خوارزم

43 ـ اسحاق فرزند ابراهیم قاضی سمرقند

44 ـ ابو مقاتل حفص فرزند سهل سمرقندی

45 ـ نصر فرزند ابی عبدالملک عتکی امام اهل سمرقند ، ناشرعلوم حدیث و فقه در ماوراءالنهر

46 ـ معجزه فرزند موسی بصری ساکن خوارزم

47 ـ ابو مجاهد علی فرزند مسلم کابلی رازی قاضی ری

48 ـ ابراهیم فرزند تهمان باشانی هروی مکی

49 ـ عائذ فرزند حبیب هروی

50 ـ کنانه فرزند جبله هروی

51 ـ هیاج فرزند بسطام هروی

52 ـ معمرفرزند حسین هروی

53 ـ مالک فرزند سلیمان قاضی هرات

54 ـ اسحاق فرزند سلیمان خراسانی

55 ـ ابو نعیم بشارفرزند قیراط نیشابوری

56 ـ بشیرفرزند زیاد خراسانی

57 ـ ابو علی جارود فرزند یزید نیشابوری

58 ـ ابوعلی حسین فرزند ولید نیشابوری

59 ـ زید فرزند حباب فرزند حسن خراسانی

60 ـ ابو صالح شعیب فرزند حرب خراسانی

61 ـ ابو علی نفیل فرزند عیاض خراسانی

62 ـ ابو مُنذرنعمان فرزند عبداسلام نیشابوری

63 ـ ابو عثمان سعید فرزند سالم قداح خراسانی مکی

64 ـ ابوسفیان نسائی قاضی مرو

65 ـ قضالۀ نسائی

66 ـ عامر فرزند فرات نسائی

67 ـ ابوالححاج خارجه فرزند مُصعَب از اهل سرخس

68 ـ عماره قاضی سرخس

69 ـ عبدالعزیز خالد ترمذی امام و قاضی ترمذ و چغانیان

70 ـ زیاد فرزند عبدالعزیز قاضی

71ـ اسرائیل فرزند زیاد ترمذی از مجاهیل

72 ـ عثمان بستی

73 ـ ایس فرزند عبدالله فضل سجزی از سیستان (32)

ویژگی های شخصیت امام اعظم ابوحنیفه

وانعقاد تدوین معرفت وی

خداوند سوای حُسن سیرت امام اعظم ابوحنیفه را حُسن صورت وجمال خوبی نیز به او ارزانی داشته بود . حلیۀ شان میانه قد ، نیکو روی ، موزون اندام ، خوش آهنگ ، فصیح بیان ، خوش محضر وکریم ... بود .

قاضی ابو یوسف در مورد اخلاق و آداب وعادات حمیدۀ وی چنین بیان می کند : " نهایت متقی و پرهیزگار از منهیات و مکروهات مجتنب اکثراً ساکت و متفکر ودر مقابل شخصی که از وی مسأله را می پرسید اگر معلومات می داشت ، بجوابش می پرداخت ویا خاموشی را اختیار می کرد . نهایت سخاوت پیشه و فیاض بود وگاهی بنزد کسی حاجت خود را نمی برد از اهل دنیا محترز می بود ، جاه و جلال دنیوی را حقیر می پنداشت از غیبت نهایت بیشتر کناره گیری مینمود ، تذکر اشخاص را بخوبی و صفات حسنه می کرد ویک عالم فاضل و دانشمند عالی بود که علم وکمال خویش را مانند مال و هستی خویش به کمال دریادلی صرف می نمود .

ــ لیث فرزند سعد از ائمۀ مشهور بصری است ، میگوید : " تعریف ابو حنیفه را بسیار می شنیدم و بیشتر خواهش مند ملاقات او بودم تا اینکه در موقع حج با او اتفاقاً ملاقی شدم وپرسش های که از وی می شد برحاضر جواب وی بسیار تعجب وحیرت مرا دست داد ."

ــ یحیی فرزند معین میگوید : " در نزد من قرائت ، قرائت حمزه وفقه ، فقۀ ابوحنیفه است "

ــ جعفر فرزند ربیع می گوید : " پنج سال ملازم ابو خنیفه بودم ، هیچکس را کم سخن تر از او ندیدم ، اما چون سخن از فقه میرفت ، برمیشگفت وچون سیلی روان می نمود واو امام قیاس است . " امام اعظم ابوخنیفه در حل قضایا از خود مفکوره ورأی علیحده میداشت ، اما وی بر صاحب رأی دیگرابداً الزام کفر و فسق را نمی نمود . این ( اتحاد خواهی وفیاض دلی یا کثرت گرایی اندیشه ) یکی از خواص ویــژه امام اعظم ابو حنیفه به شمار رفته است که در عالم اسلام بعد از قرون اولی در اقشارولایه های اجتماعی اعلا و ادنا ابداً نظیر آن به نظر نمی رسید . (33)

از آرأی امام اعظم ابوحنیفه این اصل را میتوان آموخت که ما بایست با تکثر و تعدد عقاید و آرأ انسانها احترام قائل باشیم . و مشروعیت عقلی و عرفی و کلامی را منحصر به مبانی فکری خودمان ندانیم .

واقعاً که این بزرگمرد تاریخ اسلام و جهان بشریت زیاده از یک هزار و سیصد و یازده سال پیشتر از امروز ، با فکر خلاق وچشم تیز بین خود اهمیت و ضروت و مفاد کثرت گرایی اندیشه را که سنگ پایۀ معنوی باهم بودن وکنار هم زیستن انسان را بنمایش می گذارد ، عمیقاً درک کرده ودیده بود .

به این مفهوم که : انسانها در محیط های متفاوت پرورش می یایند از خصوصیات روحی و روانی متفاوتی برخوردار می شوند .

پس طبیعی ست که در اموری میتوانند با هم موافق نباشند . اما این تفاوت های اندیشه نباید در همزیستی مسالمت آمیز ما تاثیر نامطلوب گذارد.

اندیشه امام اعظم ابو حنیفه گویای این امر است که بفمیم می توانیم با انسان هایی که هم از نظر اعتقادی و هم از مناظر دیگر با ما تفاوت دارند ، زندگی کنیم . اساس کثرت گرایی نیز همین است .

ــ امام اعظم ابوحنیفه در تدوین کارنامۀ بزرگ علوم فقهیه با پیروی از اصل کار مشترک علمی ، " ذوات مقری را از شاگردان نامی خود که مساعدت و معاونت آنها برای تدوین مسایل فقهیه نهایت ضروری بود وآنها درآن علوم وفنون دست دراز و معلومات کافیی داشتند ، انتخاب نمود .

بگونۀ مثال : یحیی فرزند ابی زایده ، حفص فرزند عیاث ، قاضی ابو یوسف ، داود طائی ، حبان و مندل ، امام زفر ، قاسم و امام محمد ، یوسف فرزند خالد التمیمی ، اسد فرزند عمر و دیگران .

امام اعظم ابوحنیفه با این شاگردان دانشور خویش یک مجلس مشترک با قاعدۀ تدوین وترتیب علوم فقهیه را انعقاد داد .

امام طحاوی به سند متصل از اسد فرزند فرات روایت می کند که عدۀ آن شاگردان ابوحنیفه که با وی در تدوین مسایل فقهیه شرکت و معاونت نموده اند ، چهل نفر بود.

طریق تدوین مسایل درآن مجلس چنین بود که اولاً مسأله مخصوص مطرح مذاکرۀ این مجلس قرار می گرفت ، اگر در جواب آن رأی متفق می داشتند عاجل به تحریر آن می پرداختند واگر در آن موضوع اختلاف اندیشه بوجود می آمد ، بکمال آزادی در آن سرگرم بحث و مذاکره میشدند . اکثر اوقات این بحث و مذاکره به درازا می کشید وجناب امام اعظم ابوحنیفه با کمال غور و دقت و تحمل به استماع تقریر آن می پرداخت ودر خاتمه آن چنان جواب پرمغزوعالمانه را میفرمود که برای متعارضین سواء از تسلیم دیگر چاره نمی ماند .

در بضی اوقات با وجودیکه امام اعظم در موضوعی اظهار رأی می نمود با هم برخی از شاگردان شان همچنان برمفکوره های شان قایم بوده در نتیجه نه تنها رأی امام اعظم ابو خنیفه بلکه رأی دیگران هم بصورت کل در قید تحریر می آمد . یکی از شرایط این مجلس آن بود که تا تمام اعضای آن مجموعه نمی بودند ، هیچ یک مسأله را طی نمی نمودند . سلسلۀ تدوین مسایل و معرفت فقهیه قسمی که شرحه داده شد در مدت سی سال (34) به انجام رسید .

برخی ازوصایای امام اعظم أبوحنيفه نعمان به فرزندش حماد(35)

جناب مبارک امام اعظم خطاب به پسرش جهت حصول سعادت دنیا وآخرت میگوید :

فرزندم !

خداوند ترا براه راست ارشاد و تأييد كند، مى‌خواهم ترا چند وصيت كنم كه اگر آنها را بياد سپارى و در عمل پياده كنى اميدوارم كه انشاء الله سعادت دنيا و آخرت را حاصل كنى.

1 ـ اولين آن تقوا است، كه اعضاء و جوارح خود را بخاطر ترس از خداوند از گناهان محفوظ بدارى و اوامر و دستورات پروردگارت را جهت عبوديت و بندگى همواره بجاى آورى.

2 ـ اينكه آنچه را احساس كردى كه به دانستن و آموختن آن محتاجى ، بيشتر خود را در جهل و نادانى مگذار و هر چه سريعتر آنرا بياموز.

3 ـ كسى كه در امور دين و دنيا به وى محتاج نيستى با وى نشست و برخواست مكن.

4 ـ اينكه حقى كه ديگران را ذمه تو دارند با انصاف ادا كن و اگر تو بر ذمه ديگران حقى داشتى هرگز براى خودت طالب انصاف مشو، مگر اينكه ضرورتى باشد.

5 ـ هيچگاه با مسلمان يا ذمى ( یک تن از اهل کتاب ) دشمنى مكن.

6 ـ برآنچه كه خداوند از مال دنيا و مقام و مرتبه به تو عنايت كرده قناعت كن.

7 ـ آنچه در دست دارى با حسن تدبير مصرف كن تا از مردم بى نياز باشى.

8 ـ خودت را در چشم ديگران بى ازرش مگردان.

9 ـ خودت را از مداخلت در كارهاى پوچ و لايعنى باز بدار.

10 ـ هنگام برخورد با مردم در سلام دادن پيشدستى نما، چون سخن گفتى نيكو بگو، با مردم خوب دوستى و محبت پيشه كن، و با بدان مدارا داشته باش.

11 ـ ذكر خدا را بيشتر بكن و درود و سلام بر رسول مجتبى هر چه بيشتر بفرست.

12 ـ از دوستانت بيشتر از دشمنانت حذركن، چونكه فساد در ميان مردم گسترش يافته است چه بس ممكن است دوستت به دشمن تبديل شود.

13 ـ با همسايه خوش رفتارى نما و بر آزار و اذيت آن صبر كن .

14 ـ مذهب اهل سنت و جماعت را همواره لازم بگير و از جاهلان و گمراهان بپرهيز.

15 ـ در تمام كارها نيت خودت را خالص گردان و در هر صورت كوشش كن كه حلال بخورى.

16 ـ اينكه تا سالم هستى در ميان ترس و اميد قرار داشته باش، و با حسن ظن به خدا، و غلبۀ اميد، با قلبى سالم بمير، كه خداوند بخشنده و مهربان است .

منابع ومآخذ وشرح واژه ها :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ رجوع شود به :

ــ فرهنگ فارسی ، دکتر محمد معین ، چاپ یازدهم ، سال ، 1376 ، جلد 5 ، ص 92 . و

ــ اَللُؤلُؤ وَالمُرجان ، دکتر فؤاد ، عبدالنبی، محمد ، دار احیاء الکتب العربیه، چاپ دمشق، سال انتشار 1955 م .

ــ خطیب بغدادی، احمد فرزند علی فرزند ثابت بغدادی [463ـ 392هـ =1072ـ 1002م] از مؤرخین قرن پنجم

ــ خطیب بغدادی، ابی بکر احمد فرزند علی، تاریخ بغداد او مدینة السلام، ج13 ، ص6 ، 325، 326.

ــ عبدالقادرفرزند ابی الوفاء قریشی متوفی 775هـ = 1375م کتاب او در طبقات حنفیه است.

ــ عبدالقادر فرزند ابی الوفاء الجواهر المضیئة، جزء اول ص 85 .

ــ ابن خلکان، ابی العباس شمس الدین احمد فرزند محمد، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان ج5 ، ص405.

ــ بلاذری، احمد فرزند یحیی فرزند جابر، فتوح البلدان ، ج2 ، ص 489. و ج5 ، ص405 .

ــ ابن خلکان، وفیات الاعیان ترجمه، احمد فرزند محمد سنجری، ج3 ، ص 359 .

ــ رسالۀ : امام اعظم و مذهب حنفی ، پژوهش و نگارنده : دوکتور غلام غوث خطیبی ، چاپ دوم ، سال 2008 هامبورگ جرمنی ، ص 36 ــ 37 .

ــ عمر فرزند اسحاق بن احمد غزنوی سراج الدین ابوحفص هندی وسپس مصری فقیه حنفی [773ـ 704هـ = 1372ـ 1305م] .

2 ـ ابو اسماعیل حمّاد بن ابی سلیمان از آریائیان مقیم کوفه است. پدرش فرمانروای اصفهان بود که در جریان فتح آن شهر در زمان خلیفه دوم حضرت عمر به دست ابو موسی اشعری به همراه خانواده اسیر شد و سپس در حضور خلیفه دوم، اسلام آورد. وی از جمله ده موالی بود که معاویه در جریان جنگ صفّین به ابوموسی اشعری بخشید و ابوموسی او را به پسرش ابراهیم داد و ابراهیم او را آزاد کرد و سپس پدر حمّاد در کوفه ساکن گشت. رجوع شود به :

کتاب : « راویان مشترک » ، حسن عزیزی، پرویزرستگار، یوسف بیات ، دفترتبلیغات اسلامی قم،1381شمسی ،ج 1، ص 262.

3ـ علويّون امروزه در شمال لبنان و ساحل سوريه و كوه های علويين و مناطق اسكندرون و بعضی مناطق جنوبی تركيه ساكن هستند.

از نظر اعتقادی عقائد آنها از عقائد شيعه اثنی عشری جدا نيست؛‌ زيرا علويين مانند شيعه اماميه(اثنی عشری) به رسالت حضرت محمد فرزند عبدالله ـ و امامت و خلافت و وصايت بلافصل اميرالمؤمنين حضرت علی ـ و يازده فرزندش معتقد هستند و به فقه شيعه جعفری عمل مي كنند و ادله تشريع را « قرآن، سنت اجماع و عقل »، می دانند. و اصول دين را پنج تا «توحيد، عدل، نبوت، امامت و معاد » و فروع دين را ده تا « نماز، روزه، زكات، خمس، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منكر، تولی و تبری » و دين اسلام را آخرين و كامل ترين اديان می دانند؛ و به آنچه كه پيامبر اسلام ـ آورده ملتزم هستند. رجوع شود به :

ــ يحيي امين ، شريف : فرهنگنامه فرقه های اسلامی ، ترجمة محمد رضا موحّدی ، تهران ، انتشارات باز، چاپ اول ، ‌ 1378 ش ، ص 202.

ــ هاشم عثمان ، العلويون بين الاسطورة و الحقيقة ، بيروت ، مؤسسه اعلمی مطبوعات، چاپ دوم ، ‌1414 هـ، 1994 م ، ص 17 ـ 24، به سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، ‌قم، مؤسسه امام صادق ـ عليه السّلام ـ ، چاپ اول، 1418 هـ، ج 8،‌ ص 405 ـ 408.

4ــ ابن خلدون ، مقدمة ابن خلدون، ج 1، ص 255 (المكتبة الشاملة 2).

5 ـ صحابه یا اصحاب (به‌معنای یاران)، مردانی هستند که شخصاً محمد، پیامبر اسلام را دیده‌اند و سخنش را شنیده و در زمان حیات او اسلام آورده اند. مفرد آن را صحابی می‌گویند. یاران زن محمّد را صحابیات می‌گویند .

6ـ تابعین دومین نسل از مسلمانان هستند ، افرادی که یک یا چند تن از صحابه را ملاقات کرده. کسانی که در زمان صحابه اسلام آورده‌اند و در حال ایمان از دنیا رفته اند را تابعین می گویند. این دسته از سلف صالح معرفی می شوند.

تابعین، و به رسالت پیامبر اسلام ایمان داشته و با ایمان از دنیا رفته اند ولی پیامبر اسلام را ملاقات نکرده اند.

7ـ تاریخ ادبیات در ایران ، مؤلف : دکتر ذبیح الله صفا ، ج اول ، چاپ چهاردهم 1375 ، بــــــاب اول ( فصل سوم ) ، ص 77 .

8 ـ مذاهب چهارگانه سنت و جماعت عبارات اند از :ـ مذهب حنفی ، مذهب مالکی ، مذهب شافعی ، مذهب حنبلی .

9 ـ ابوبکر خوارزمی ، محمد فرزند عباس شاعر و ادیب مشهور معروف به تبرخزی خواهرزاده ٔ ابوجعفر محمد فرزند جریر تبری مورّخ جلیل . او مدتی به شام و سپس در حلب اقامت گزید. و آنگاه که صاحب فرزند عباد به ارجان بود قصد زیارت صاحب کرد. و گویند بیکی از دربانان صاحب گفت که به ابن عباد بگوید مردی از ادبا بر در است صاحب پیام داد که من بر تن خویش الزام کرده ام تا ادیبی بیست هزار بیت از بر نداشته باشد نپذیرم ابوبکر گفت از صاحب بپرسید بیست هزار بیت از مردان یا زنان . صاحب گفت این مرد ابوبکر است و او را بار داد و مقدمش را گرامی داشت . و ابوبکر را دیوان رسائل و دیوان شعر است و چون از شام بازگشت به نیشابور مقیم شد و در آنجا به سال 383 هَـ . ق . بمرد. و او را تبرخزی از آنروی میخواندند که مادر او تبری و پدراو خوارزمی بود. رسائل خوارزمی به طبع رسیده است .

10 ـ رجوع شود به : لغت نامه دهخدا تحت واژه « ابوبکر خوارزمی » .

11 ـ افکار وروزگار امام اعظم از نگاه محققان ، تهیه کننده : جعفر رنجبر ، سال 2009 ، تاجکستان ، دوشنبه ، ص 12/ 13 ، با اضافات این قلم .

12 ــ تاریخ تبری ، نوسینده : محمد فرزند جریر تبری ، در 16 جلد ، جلد 5 ، ص 516 .

ــ فرهنگ فارسی ، دکتر محمد معین ، جلد 6 ، ص 2278 .

13 ــ ابوحنيفه حياته و عصره ، فقه و آرائه . تاليف محمد ابوزهره ، صفحه . 15 .

14 ــ رجوع شود بسایت (www.ghadeer.org/site/dowran/iran/mota/12.html)

15 ـ قرآن :

در باور مسلمانان، این کتاب در یک دورهٔ 23 ساله از جانب خدا و از طریق جبرئیل بر محمد، که او را آخرین پیامبر می‌خوانند، فروفرستاده شده‌است. مجموع این فروفرستاده‌ها (وحی) به شکل کتابی گردآوری شده که قرآن نام دارد. قرآن دارای 30 جزء، 114 سوره و6236 (عدد کوفی)= 6226 (عدد شامی)= 6214 (عدد مدنی)= 6204 (عدد بصری) آیه است.

16 ـ سنت :

سنت در فارسی به معنای راه و روش ، طریقه وقانون ، آیین و رسم و نهاد تعبیر شده است .

بقول خاقانی . سنت سه گونه است :

1 ــ قول ،

2 ــ فعل و

3 ــ اقرار.

ــ قول ، هرچه از گفته ٔ پیامبر اسلام روایت شده است .

ــ فعل ، آنچه از کردار آن حضرت روایت شده است .

ــ اقرار، آنچه روایت شده که اعمالی را مردم کرده اند وپیامبر بر آنان ایراد نگرفته و انکار نفرموده است .

17 ـ قول صحابه :

صحابه از خود پیامبر اسلام وحی را همانطور که بود و دست نخورده فرا می‌گرفتند و سخن وحی را مستقیم از زبان پیامبر می‌شنیدند.

18 ـ قیاس ورأی :

فقه اسلامی درمیان اهل تسنن بدو سیستم فکری منقسم می شود .

1ــ سیستم اهل حدیث

2ــ سیستم اهل رأی و قیاس

چنان که در فوق تذکر رفت : اسلوب فهمیدن و دانستن حقایق دررویکرد های فکری امام اعظم و (مذهب حنفی ) متکی به قیاس ورأی بود . آنها اگر حکمی را در قرآن یا سنت، قطعی نمی یافتند به احادیث منقوله چندان اعتماد نمی کردند زیرا آنها را غالبا مجعول (جعل شده) یا تحریف شده می دانستند.

اهل رأی و قیاس معتقد بودند که " عدالت " و " مصلحت " می تواند راهنمای خوبی برای فقیه باشد. اینجا بود که فقیه، خود را موظف می دید که درباره آنچه " مقتضای عدالت " است و آنچه مصلحت اقتضا می کند بیندیشد. واژه های از قبیل " استحسان " یا " استصلاح " از همین جا پیدا شد.

19 ـ استحسان :

یکی از اصول فقه است وعبارت از ترک کردن قیاس و اختیارکردن چیزی است که اخذ آن برای مردم آسان باشد.

رجوع شود به : به لغت نامه دهخدا

20ـ اجماع :

اجماع عزم کردن بر کاری اتفاق کردن جماعت بر کاری درفرهنگ فارسی بمعنی عزم و اتفاق است و در مفهوم عبارت است از اتفاق کردن مجتهدین اسلام در یک عصر در خصوص امری دینی .

21ـ عرف :

عرف عادت‌ها و رسومی است که سرشت‌های سالم آن را به قسم کلی پذیرفته‌اند ویا بگونه ای افراد در مسئلهٔ حیاتی مشخصی از آن پیروی می‌کنند و اجرای آن را روا می‌دارند.

همچنان عرف به مجموعه‌ای از توافق‌ها و یا معیارها و هنجارها اجتماعی گفته می‌شود که از سوی عموم مردم پذیرفته شده ‌باشد. یا بعباره دیگر :

روش خاصی است ، بدون آنکه در قانون ذکری از آن رفته باشد. یعنی عرف قانون نانوشته است.

22 ــ تاریخ ادبیات در ایران ، مؤلف : دکتر ذبیح الله صفا ، ج اول ، چاپ چهاردهم 1375 ، باب اول ( فصل سوم ) ، ص 77 ، 78 ، 79 .

23 ـ رجوع شود به کتاب : ( درالمختار ) ج 1 ، ص 43 ، همراه با حاشیه ابن عابدین .

24 ـ جریان های اصلی کلامی اهل سنت بر چهار است :

ــ ماتریدی :

ــ اَشاعِره‌ : جریان کلامی است که بر پيروان‌ مكتب‌ ابوالحسن‌ على‌ فرزند اسماعيل‌ اشعری‌ گفته می شود .‌

اشاعره‌ در معنای‌ عام‌ به‌ سنت‌ گرايان‌ يا اهل‌ سنت‌ و جماعت‌ اطلاق می گردد ، يعنى‌ آنان‌ كه‌ در برابر خردگرايان‌ معتزلى‌ ، بر نقل‌ (= قرآن‌ و سنت‌) تأكيد مى‌ورزند و نقل‌ را بر عقل‌ ترجيح‌ مى‌دهند.

ــ رجوع شود به : مرکز دایره معارف بزرگ اسلامی ، کتاب خانه دیجیتال ، اشاعره ، جلد 8 .

ــ اثری:

ــ معتزله : از جریان‌های اصلی کلامی در میان اهل سنت است. ایشان بر خلاف اهل حدیث که توجه به انبوه حدیث های اصیل و جعلی پیامبر و صحابه را مورد توجه خود قرار داده بودند، عقل و خرد را به تنهایی برای پیروی از اسلام راستین کافی می دانستند. و گاهی نظرات فلاسفه را با دین مخلوط می ساختند. بعد ها اشاعره برخواستند و جانشین اهل حدیث شدند.اشاعره را می توان جمع میان معتزله و اهل حدیث دانست ولی آن ها نیز عقاید معتزله را مردود می دانستند.

25 ـ همانجا ، ص 81 .

26 ـ همانجا ، ص 75 .

27 ـ حَجْر : یعنی انسان به جهت یکی از هفت امری که در زیر بیان می شود .:

ــ بچّه بودن ، دیوانه بودن ، سفیه بودن ، مفلّس بودن ، بیمار بودن ، برده بودن . مردن ؛ نتواند در تمام یا قسمتی از اموال خود ، تصرّف کند.

28 ـ رجوع شود به : دانره معارف بزرگ اسلامی ـ تدلیس و دانشنامه آزاد .

29 ـ افکار وروزگار امام اعظم از نگاه محققان ، تهیه کننده : جعفر رنجبر ، سال 2009 ، تاجکستان ، دوشنبه ، ص 6 ، با اضافات این قلم .

30 ـ افکار وروزگار امام اعظم از نگاه محققان ، تهیه کننده : جعفر رنجبر ، سال 2009 ، تاجکستان ، دوشنبه ، ص 12/ 13 ، با اضافات این قلم .

31 ـ معجم المصنفین ، مؤلف : شیخ دکتر محمد حسین ذهبی ، متولد 1333ق ./ 1915م میلادی ، از استادان دانشگاه الازهرمصر، ص 2/ 53 ببعد .

32 ـ رجوع شود به کتاب : گرانقدر انیس الاعلام فی نصرة الاسلام نوشتۀ محمّد صادق ارومی ملقب به فخر الاسلام ، تنظیم کننده : آقای سید عبدالرحیم خلخالی (البته با کمی تغییرات جهت ساده و سلیس شدن متن) ص 9/27 .

33 ـ رجوع شود به کتاب : معجم المصنفین ، مؤلف : شیخ دکتر محمد حسین ذهبی ، متولد 1333ق. / 1915م میلادی ، از استادان دانشگاه الازهر مصر، ص 2/ 53 ببعد .

ــ و رسالۀ : امام اعظم و مذهب حنفی ، پژوهش و نگارنده : دوکتور غلام غوث خطیبی ، چاپ دوم ، سال 2008 هامبورگ جرمنی ، ص 34 .

34 ـ امام اعظم و مذهب حنفی ، پژوهش و نگارنده : دوکتور غلام غوث خطیبی ، چاپ دوم ، سال 2008 هامبورگ جرمنی ، ص 24 .

35 ـ « مجموعه وصاياى إمام أعظم أبو حنيفه نعمان » ، تأليف :مولانا مفتى محمد عاشق الهى بلند شهرى ، ترجمه : عبدالله حيدرى .

به دیگران بفرستید

دیدگاه ها در بارۀ این نوشته

محمد	21.01.2023 - 11:25
سلام چرا دنبال مذهب و مذاهب هستید دین خدا یکی است یا ایّها الَّذین آمنُوا اطیعُوا اللَّه وَ اَطیعُوا الرَسولَ وَ اُولی الامرِ مِنْکُمُ، فَاِنْ تَنَازَعْتُمْ فی شیء فَرُدُّوهُ الی اللّه پروردگار و رسولش که هر دو معصوم و مشخص هستند... می ماند اولی الامر لطفا تحقیق کنید و آخرت خودتان را در مذاهب لبه سایه هدر ندهید «انما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیراً» این آیه عصمت اهل بیت را بیان می‌کند و تا معصوم باشد نوبت به غیر معصوم در ولایت و امامت و ریاست مذهب نمی‌رسد ... این اهل بیت چه کسانی هستند ... بدون تند روی تحقیق کنید و ...

علی حنفی	09.04.2021 - 18:01
السلام علیکم یا اهل الاسلام فکر بد درباره امام اعظم غلط ومردود است چونکه اول الله دوم ملایکه سوم پیامبر چهارم علماء راهنمود مان است .پس باید از این نعمت بزرگ معنوی شکر الله بجا بیاورم .

محمد	26.12.2019 - 18:54
سلام سوال من این است که اسم مادر امام ابو حنیفه چی بود. منتظر جوابم

شیعه	24.05.2018 - 19:45
باسلام ممنون بابت راهنماییتون خدااجرتان بده که مارااگاه کردید ازاسلام واقعی

علی	20.11.2017 - 13:58
بسیارعالی بود!!! اگرممکن است کتاب که دربردارنده نگرشهای کلامی امام اعظم باشد برایم معررفی کنید (فارسی باشد) ممنون میشوم

زاهد	20.06.2016 - 02:43
نام مادرامام اعظم را بسیارتحقیق وجستجونمودیم پاسخ مثبت دریافت نکردم امیدنوشته بعداارسال شود بهترخواهدشد

س. ع.	23.02.2016 - 05:46
از اساتید امام اعظم نام بردید. نفرمودید که امام اعظم پیش کدام استادش بیشترین بهره های علمی را برده است. خود امام اعظم برای شاگردی نزد کدام استادش افتخار می کرده است.

شایان	21.02.2016 - 19:51
خوبه

احمدرشادفرزام	12.11.2015 - 18:56
تشکرازاین معلومات مفید خداوند اجرش رابرای تان دهد

پهلوی پور	21.10.2015 - 19:59
از دبیرکل حزب دمکرات حنفی ایران برشما درود.

عبدالحسین ع	21.09.2015 - 18:59
ازمطالب استفاده کردیم واطلاعاتمون درباره ی برادرهامون(اهل تسنن) زیادترشد،ب امیدظهورحضرت صاحب الزمان،یاعلی ع

ببر حنیف	20.09.2015 - 22:50
از دبیرکل حزب دمکرات حنفی ایران بر شما درود.

عبدالله	20.09.2015 - 09:59
قال رسول الله صلی الله تعالی علیه و سلم تُرفَعُ زِینَةِ الدُّنیا سَنَةَ خَمسِینَ وَ مَأةٍ حضرت رسول اکرم صلی الله تعالی علیه و سلم می فرمایند: در سال 150 ه زینت دنیا برداشته خواهد شد تمام علمای مقدمین و متأخرین متفق علیه هستند که این حدیث بر امام اعظم ابوحنیفه کوفی رحمة الله علیه حمل شده و ایشان در سال150ه وفات نمودند چون تنها شخصیتی که به درجه والا و درجه بلندی از علم دست پیدا کردند امام اعظم ابوحنیفه بودند که هیچ نظیری نداشتند قال رسول الله صلی الله تعالی علیه و سلم لَوکَانَ الدِّینُ عِندَ الثُّرَیَّا لَذَهَبَ بِهِ رَجُلٌ مِن فَارِسٍ حَتَّی یَتَنَاوَلَهُ پیامبر اکرم صلی الله تعالی علیه و سلم می فرماید. اگر علم و دانش بر ثریا(نام ستاره است که به فارسی خوشه پروین گویندو به ترکی اولکِر)هم بود مردی از فارس آن را می آموخت تمام علماءمتفق هستند که آن شخص حضرت امام اعظم ابوحنیفه کوفی رحمة الله علیه است چطور جرأت میکنی به امام اعظم رحمه الله توهین رکنی وبگی فقط17 حدیث را قبول داشت امام اعظم بیش از400000هزار حدیث را از پیامبر حفظ و راوایت کرده اگر تمام علمای جهان امروز را جمع کنیم به خاک پای امام اعظم هم نمیرسند از بیان خود توبه کنید و از تهمت و بهتان به بزرگ ترین مرجع تقلید جهان اسلام دست بردارید

فیض الله ملاخیل	27.06.2015 - 20:16
سلام.تشکر.اطلاعات بیشتری دراین مورد نیاز دارم.faizannasar75@gmail.com

نگار	14.03.2015 - 08:39
خیلی از مطالب زیبا ودلنشینتان سپاس گذارم اگر امکان داره در زمینه مصرف بیت المال از دیدگاه فقه حنفی مطلب بگذارید

محمد امین	07.03.2015 - 07:26
سلام علیکم و رحمته الله عزیزان گرامی در مورد سایر مسایلی ک دیگر وبلاگ ها است و بزرگان شیعه اظهار نظر فرموده اند بنده شبهاتی دیده ام از عزیزانی ک درمورد امام اعظم اطلاعات دارند خواهشا تقاظا میکنم ک پاسخ سوالم ک در زمینه حدیثی از بخاری صغیر است ک در مورد شرور ترین فرزند اسلام در بخاری از ایشان یاد شده صحیح یا نادرست بودن ان را اعلام کنن.اسلام علیکم

عبدالله	22.10.2014 - 07:15
سلام من یک سوال دارم که اسم مبارک مادر امام اعظم چه بود. والسلام.

qiam khan aimaq	31.08.2014 - 13:31
man bsyer khosh astam ki an ra mebenam and bsyar koub malخmat dadin bsyer kob

فرشید	08.08.2014 - 10:38
منالله توفیق... منتظرمطالب جدیدتان هستیم. اجرتان با خدا

قاسم	14.05.2014 - 06:37
من الله توفیقا.مطالب گرانقدری بیان نموده اید.

عبدالرؤف	10.05.2014 - 03:32
ماشاالله جزاک الله خیلی عالی

بکتاش	06.03.2014 - 07:43
مذهب امام ابو حنیفه دارای یک امام است که خود امام ابو حنیفه است.

حشمت الله	25.02.2014 - 07:10
سلام، تشکر از معلومات که دراین سایت گذاشتین یک سوال داشتم ......... مذهب امام ابوحنفه دارای چند امام است.......

ایمان	04.02.2014 - 09:56
خوب

حمیدالله مبارز	28.08.2013 - 06:38
مطالب خیلی ها مهم ودانستنی درین جا ذکرشده بود که بعد از مطالعه قبل قبول بنده قرار گرفته است

masood	22.08.2013 - 12:02
سلام.تشکر.اطلاعات بیشتری دراین مورد نیاز دارم.www.masoudghiase@yahoo.com

امير	11.09.2012 - 11:44
خيلي ممنون از وبلاگ جالبتون خداهميشه شما را ياري دهد

چاریزهی	14.06.2012 - 06:08
خیلی خوب بود اگه امکانش هست در مورد داستان های پندآموزشون هم بنوسید