مجموعۀ حقوق زن – بخش دوم

٢٢ قوس (آذر) ١٣٩٠

یادداشت:

زن بحیث یک انسان دارای حقوق متعدد است و از طرف دیگر، صحبت کردن از حقوق زن به صورت عام تمام حقوق را در بر می گیرد که یک شخص بحیث یک انسان دارا است. بناً تعداد حقوق که در این مجموعه درج گردیده اند، به هیچ صورت جامع افراد نمی باشند.

از طرف دیگر؛ بحث مفصل پیرامون هر حق زن بسیار گسترده بوده و سیاه کردن چند صفحه در این مجموعه به معنی پوشش کلی حقوق متذکره نمی باشد. بل بحث مختصر است که فقط می تواند آنرا یک رویکرد گذرا یاد کرد.

در این مجموعه کوشیده شده است که هر حق با در نظرداشت اصول علمی حقوق تعریف شده و بعداً پیرامون آن از چهار منبع مهم ( قانون، آیات قرآن کریم، احادیث رسول الله و کنوانسنیون های بین المللی) اسناد جمع گردد و در اخیر هم، موضوع مرتبط تحت عنوان «متفرقه» درج گردد.

«مجموعه حقوق زن» در قالب 16 قسمت بدست نشر سپرده خواهد شد. نگارنده از تمام اشخاص که این مجموعه را مطالعه می کنند، صمیمانه خواهشمند است که لطف نموده نظریات شان را پیرامون کمی و کاستی های آن با نگارنده از آدرس های ذیل شریک سازد.

مبحث دوم

حقوق زن در لابلای تاریخ

حقوق زن در ادوار تارخ سیر پر فراز و نشیب را پیموده است. بدون شک از زمان شکل گیری انسان، حقوق زن مطرح بوده و زمانی حقوق زن بحیث یک بحث قابل تأمل جا افتاد که بشر از شکل زندگی بدوی خارج شده و جوامع بشری شکل دادند.

صحبت از حقوق زن از نگاه تاریخی، کاری بسا مشکل است، چون اسناد کامل از میلونها سال زندگی بشر در دست نیست. و عموماً اسناد که بر مبنای آن حقوق زن را در ادوار گذاشته به بحث گرفته می شود، از زمان بعد از ایجاد خط است. و باید گفت که فقط آنهای توانستند که تاریخ شان را بنوینسد که از تمدن برخوردار بودند. بناً در بحث هذا، حقوق زن را در عمده ترین تمدن های جهان از قبیل بین النهرین باستان، یونان،روم و اسلام مورد بررسی میگیریم. و برای فهم بهتر حقوق زن در تمدن اسلام، حقوق زن را در عرب قبل از اسلام هم بحث خواهیم کرد.

حقوق زن در یونان باستان:

تمدن یونان سر آغاز تمدن امروز است. البته نقش سایر تمدن ها را هم در پیدایش تمدن امروزی نمی توان نادیده گرفت.

حقوق زنان در تمدن یونان تأمین نبوده، بل موارد متعدد نقض حقوق زنان قابل مشاهده اند.در زمان حکومت آخایی ها که در قرن سیزده قبل از میلاد بر یونان حکومت میکردند، زنها فاقد ارزش انسانی بودند و مانند اموال و حیوانات تبادله می گردیدند. آخایی ها برای تشویق مردم در اشتراک در جنگها از زن ها استفاده میکردند. تعدد زوجات، داری حدی نبود و هر مرد حق داشت که به هر اندازه که میخواهد خانم بگیرد. اما زنها در این زمان حق داشتند در اجتماعات مرد ها حضور پیدا کنند، و اظهار نظر نمایند.

در آتن و اسپارت، زن ها مجبور به اشتراک در بازی های خشن و کشتی رانی میگردیدند تا بدن شان سالم مانده و صحتمند باشند . زنانی که ضعیف بودند مورد تنفر جامعه بودند. پسران حق نداشتند تا با آنها ازدواج نمایند چون امکان داشت که اولاد شان ضعیف متولد شوند. اگر پسری با دختر ضعیفی ازدواج میکرد، محکوم به غرامت بود. مهریه موجود نبود و فامیل دختر مکلف بود تا جهزیه دختر را آماده کند و برای داماد دهد. و حتی پدرها برای فرار از تهیه جهیزیه، دختران شان را به قتل میرساندند. عفت و عزت فامیل ها در نظر گرفته نمی شد و مرد ها حق داشتند که با زنهای که در قید نکاح شان نبودند هم رابطه جنسی داشته باشند. فامیل ها اولاد شانرا در پیشگاه خدایان قربانی میکردند.

حقوق زن در روم باستان:

روم زمانی بزرگترین قرت جهان بود، و دارای امپراطوری وسیع که از اروپا آغاز و تا غرب آسیا الی شمال آفریقا ادامه داشت.

در روم هم نظام پدر سالاری حاکم بود و شوهر ها میتوانست که، خود همسرشان را در صورت ارتکاب جرمی مجازات نماید. کاتن یکی از رومیان میگوید: " شوهر بر زن خود حاکم است و اختیارش را حدی نیست، و هر چه بخواهد میتواند. اگر زن خطای کند او را جزا دهد، اگر شراب بنوشد محکومش کند و اگر بی ناموسی کند، اعدامش کند." تهیه جهیزیه بدوش فامیل دختر بود و تا زمانیکه همسر و شوهر یکجا بودند، جهیزیه در اختیار شوهر بود. اما بعد از طلاق، شوهر باید که جهیزیه را برای دختر مسترد میکرد. زن دارای اختیار طلاق بود و میتوانست هر زماینکه بیخواهد طلاق بگیرد. پدران دختران حق داشتند که اولاد شان را مجبور به طلاق کنند، ولو که خود دختر هم رضایت نداشت. عقد ازدواج به هدف کثرت نفوس منعقد می شد.

حقوق زن در عرب دورۀ جاهلیت

عرب دورۀ جاهلیت یکی از بدترین زمان نقض حقوق زنان بود. دختر داشتن ننگ و عار بود و حتی مرد ها برای فرار از این ننگ وعار، دختران شان را زنده به گور میکردند. مردها از تولد دختر ها به خشم می آمدند. قرآن کریم در این مورد می فرماید : "وَ إِذَا بُشرَ أَحَدُهُم بِالاُنثى ظلَّ وَجْهُهُ مُسوَدًّا وَ هُوَ كَظِيمٌ"(1)؛ ترجمه: " چون يکي از آنان را به فرزند دختر مژده مي‌دادند از شدت غم و حسرت رخسارش سياه مي‌شد و سخت دلتنگ مي‌گرديد "در این زمان، اعراب به سگ های شان نسبت به دختران شان بیشتر توجه داشتند. بخاطریکه سگ های شان را به آب می انداختند ولی دختران شان را زنده در گور دفن می کردند(2). تعدد ازدواج حد ی نداشت و مردها میتوانستند به هر اندازه که بیخواهند عقد ازدواج ببندند. و بعضی مردها دارای زوجات متعدد بودند.

وضیعت حقوق زن در اسلام:

دین مبین اسلام در سرزمینی ظهور کرد که حقوق زن کاملاً رعایت نمی شد، و به زن بحیث یک مخلوق فاقد ارزش دیده می شد و ناروایی های زیادی در حق زن روا می داشتند. زن در اسلام از جایگاه بالای برخوردار است. که مصداق آن آیات قرآن کریم و احادیث رسول الله است.

مبحث سوم

حقوق زن در آیات، احادیث و قانون اساسی

حقوق زن در آیات قرآن کریم:

در دین مبین اسلام معیار بزرگی و برتری تقوی است و این تقوی است که سیاه را از سفید و خوب را از بد تفکیک میکند. و کسی نزد خداوند با کرامت تر و بزرگ تر است که با تقوی تر باشد. چنانچه خداوند(ج) در سوره حجرات آیه سیزدهم می فرماید: " إِنَّ أَكرَمَكمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ" ترجمه:" کسی نزد خداوند کرامت دارد که تقوی داشته باشد." اگر کرامت را به معنی بزرگی بگیریم آنهای نزد خداوند بزرگ اند که متقی باشند.. بناً معیار برتری در دین اسلام جنسیت، قوم، نژاد، زبان، رنگ و ...نیست. از طرف دیگر مرد و زن از نفس واحد خلق شده اند :" يَأَيهَا النَّاس اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِى خَلَقَكم مِّن نَّفْسٍ وَحِدَةٍ"(3)؛ ترجمه: " اى مردم ! از (مخالفت ) پروردگارتان بپرهيزيد! كه همه شما را از يك انسان آفريد". و این آیه مبارکه جوابی است برای آنهایکه، بین زن و مرد را از نگاه نفس تبعیض قایل می شوند. و با وجودیکه در این سوره نامی از زن برده نشده است اما کلمه «الناس» آمده و «الناس» در زبان عربی به معنی «مردم» است که شامل مرد وزن میشود بناً حکم این آیه عام بوده که در بر گیرنده زن و مرد است. از جانب دیگر خداوند میفرماید که تمام انسان ها را از جنس مذکر و مؤنث خلق کرده است و برای معرفت و شناخت به شعبه ها قبائیل مختلف تقسیم نموده است ومیعار برتری تقوی است و خداوند(ج) به این امر علم دارد. "يَأَيهَا النَّاس إِنَّا خَلَقْنَكم مِّن ذَكَرٍ وَ أُنثى وَ جَعَلْنَكمْ شعُوباً وَ قَبَائلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكرَمَكمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ"(4) این آیه مبارکه گواه این امر است که مردم (زن و مرد) از یک جنس مُذَکر و مؤنث خلق شده اند. و کدام تفاوت در بین آنها نیست.

ولی یک سوال اساسی این است که خداوند(ج) مردان را در قر آن کریم در سوره النساء آیه 13، «قوامون» خطاب قرار داده است .و آیا این کلمه به معنی برتری مرد نسبت به زن نیست؟

«قوام» در عربی به معنی شخصی است که مکلف به انجام امری باشد که آنرا «المتکفل بالأمر» هم گویند و بناً به خاطری خداوند (ج) مرد را در قرآن «قوامون» خطاب نموده است، که مرد در متکفل مخارج خانه، نفقه همسر و حفاظت از حیاط خانه است. این معنی «قوامون» مبین این امر است که این کلمه کدام امتیاز برای مرد نسیت به زن نبوده و نیست که مرد بر مبنای آن نسبت به زن برتر باشد. بل این یک تکلیف است که بر دوش مرد گذاشته شده است و تکلیف امتیاز نیست.

در اخیر از فحوای آیات فوق به این نتیجه میرسیم که زن و مرد نزد خداوند(ج) دارای مقام و منزلت یکسان است و اگر خداوند(ج) در جای بین این دو مخلوق تفاوت قائیل شده است. مانند «قوامون»، حکمتی بزرگ در آن نهفته است.

و از جانب دیگر اگر در جایگاه زن در قرآن بیشتر تر تعمق کنیم، در می یابیم که بیش از 400 بار کلمه «زن» در قرآن کریم به نیکی یاد شده است. و هم چنان نام های کثیری از زن ها در لابلای قرآن کریم ذکر گردیده اند. مانند:

یکی از زنانی که در قرآن از وی نام برده شده‌است، مریم دختر عمران است؛ قرآن برخلاف انجیل حوادث زندگی مریم را از ابتدای تولد او دنبال می‌کند، و این‌که زکریا سرپرستی او را برعهده گرفت. در قرآن آمده‌است که از نزد خدا به مریم روزی بی‌حساب می‌رسید. همچنین در قرآن، مریم بر تمامی زنان جهان {در زمانش} (5)برتری یافته‌است. روح‌القدس بر مریم نازل شده و فرزندی به نام عیسی به وی بخشید و مریم باکره، به عیسی حامله شد.

قرآن، نام همسر آدم را مشخص نکرده‌است؛ هرچند در روآیات نام حوا آمده‌است. خداوند، نخستین زوج انسانی را از نزدیک شدن به درخت منع فرمود. در قرآن، شیطان آن مرد و زن را وسوسه کرد و آن دو نافرمانیِ خدا را کردند و به کیفر خدایی گرفتار شدند. بنابراین، در قرآن سخن از این که همسر آدم، وی را اغوا کرد و او را به خوردن از میوه ممنوع واداشت، نرفته‌است؛ و هر دو در گناه نخستین به اندازه‌ای برابر مقصر دانسته شده‌اند.

بنا به قرآن، ساره زن ابراهیم هنگامی که میهمانان خدا مژده ولادت پسری را به او می‌دهند، می‌خندد و با آن‌ها گفت‌وگو می‌کند.

قرآن، اشارات گذرایی به مادر و خواهر موسی و همچنین دختران شعیب و نیز به همسر فرعون که موسی را پذیرفت دارد و آن سه را به زنانی مؤمن می‌داند.

در سوره نمل، داستان سلیمان و ملکه سبا آمده‌است. نام ملکه سبا در قرآن مشخص نشده‌است، اما در تفاسیر و احادیث نام بلقیس ذکر گردیده‌است. قرآن ملکه سبا را ملکه‌ای توصیف می‌کند که از هر چیز به او داده شده بود و تختی بزرگ داشت، او دعوت سلیمان را می‌پذیرد و نزد او می‌آید و با سلیمان تسلیم خدا می‌شود.

از همسر نوح و همسر لوط هم‌چون دو نمونه از کسانی که کفر ورزیده‌اند، یاد می‌شود. آنان به همسران خود که مردانی نیک بودند، خیانت ورزیدند و به آتش دوزخ فرستاده خواهند شد. (6)

حقوق زن در احادیث رسول الله:

پیامبر(ص) همیشه توصیه به رفتار نیک با زنان کرده است و در حدیث فرموده است که: " بهترين مردان امت من كسى است كه نسبت به همسر خود بهترين رفتار را داشته باشد و بهترين زنان امت من كسى است كه نسبت به همسر خويش بهترين كردار را داشته باشد."(7) این حدیث رسول الله مبین راز «بهترین بودن» است و کسی میتواند که بهترین باشد که نسبت به خانوادۀ خود بهترین است و به اساس همین دلیل است که پیامبر بهترین عالمیان است و طبعاً که نطفه خانواده زن است و «بهترین بودن با زن» به معنی «بهترین بودن با خانواده» است.

از جانب دیگر، اُجرت کارهای زن نسبت به اُجرت کار های مرد از ارزش و بهای بالایی برخوردار است. چنانچه میمونه همسر رسول الله روایت می کند که از رسول الله(ص) شنیدم که می فرمود : " ... هر زنى كه آبستن مى‏شود، هر شب و روزى كه بر وى مى‏گذرد، برابر با هزار شهيد، اجر و پاداش دارد. بهترين زنان امت من زنى است كه در آنچه معصيت نباشد، رضاى شوهر را به دست آورد و بهترين مردان امت من، مردى است كه با خانواده‏اش به لطف و مدارا زندگى كند. چنين مردى هر روزى كه بر او بگذرد، اجر صد شهيد دارد. حضرت عمر (رض) گفت: يا رسول‏اللَّه! چگونه مى‏شود زنى كه رضايت شوهرش را به دست آورد، اجر هزار شهيد و مردى كه با خانواده‏اش مدارا كند، اجر صد شهيد را داشته باشد؟ پيامبر صلى اللَّه عليه و آله و سلم فرمود: بدان كه اجر زنان، نزد خداوند، بيش از اجر مردان است. به خدا سوگند كه ستم شوهر نسبت به زن، بعد از شرك به خدا، بزرگترين گناه است. نسبت به رفتار با موجود ضعيف (زن و يتيم) از خدا بترسيد كه خداوند به خاطر ايشان، شما را مؤاخذه خواهد كرد. هر كه به اين دو نيكى كند، رحمت الهى نصيب او شود و هر كه بدى نمايد، مورد سخت و خشم الهى واقع شود."(8). رسول مقبول (ص) در این حدیث شریف، برعلاوه که « بهترین مردان» را تعریف کرده است- صفت «بهترین زنان» را نیز بیان نموده است. و اجرت زحمت یک شب و یک روز مادر را که در قبال اولادش بدوش می کشد، حساب داده است. و مقدار این اجرت به پیمانه است که اگر آن را در ترازوی عدل بگذارید، بَرابَر به پاداش هزاران شهید است. در حالیکه اجرت مردیکه به خانواده اش مدارا کند به اندازه صد شهید است یعنی «یک بَر دَهم حصه اجرت زن».

در زمان پیامبر(ص)، زن های زیاد بودند که شانه با شانه با مردان در راه دین اسلام فداکاری کردند و نام های مبارک شان در اوراق تاریخ جاویدانه حک شده اند. که بدون یادی آوری از آنها در بحث، حق مطلب ادأ نخواهد شد:.

بی بی عایشه، همسر پیامبر(ص) که یکی از راوی های بزرگ حدیث می باشد.

ام ورقه دختر عبدالله بن حارث انصاری ؛ وی از زنان با فضیلتی بود که پیامبر(ص) به دیدن او می رفتند و او را شهیده می نامیدند . در جنگ بدر ، خدمت پیامبر(ص) عرض کرد : "اجازه دهید برای مداوای مجروحان ، در جنگ شرکت کنم . شاید خدا شهادت را نصیب من گرداند!" پیامبر (ص) فرمودند: "خدا شهادت را نصیب تو می کند ؛ در خانه بمان ، تو شهیده ای!" او قرآن را جمع آوری کرد .

ام رمیثه دختر عمر بن هشام بن عبدالمطلب؛ مجاهدی بزرگوار و بانویی خردمند بود که اسلام اختیار کرد و با پیامبر (ص) بیعت نمود و در فتح خیبر ، در محضر رسول الله (ص) حضور داشت .

ام حکیم مخزومیه؛ مجاهدی گرانقدر بود که در واقعه ی یرموک حضور داشت و سرسختانه جنگید . در واقعه ی مرجع الصغر نیز عمود خیمه را گرفت و هفت تن از رومیان را به قتل رسانید .

برکه دختر ثعلبه ( ام ایمن )؛ از اولین زنانی بود که هجرت نمود . دو هجرت داشت ؛ هجرت به حبشه و هجرت به مدینه . این بانوی بزرگوار ، در جنگهای حنین ، احد و خیبر حضور داشت و سپاهیان اسلام را آب می داد .

حمنه بنت حجش؛ از زنان مهاجری بود که همراه پیامبر(ص) جهاد کرد و در احد شرکت داشت و تشنگان را آب می داد .

ام حبیب از زنان مجاهد عصر پیامبر ص بود که مصاحبت آن حضرت را درک کرد و در واقعه ی یرموک حضور داشت و مردان را به نبرد تشویق می کرد . هنگامی که رومیان حمله آوردند و عمرو بن عاص و یارانش را متفرق ساخته ، پیشروی می کردند ، جمعی از زنان با در دست داشتن عمودهای آهنین، از بلندی ها پایین آمدند و بر مردان دشمن حمله بردند .

سُمیه اولین زن شهید؛ سمیه همسر یاسر بود . او و همسرش یاسر به جرم اسلام آوردن ، آنقدر تازیانه خوردند تا شهید شدند.

فاطمه بنت اسد مادر حضرت علی؛ همین مقام برای فاطمه کافی است که در کعبه و در آن مکان ملکوتی، فرزندی همچون امیرالمؤمنین ، حضرت علی (ع )را بدنیا آورد .
پیامبر(ص) هر وقت خسته می شدند ، قبل از ظهر برای استراحت به منزل فاطمه بنت اسد می رفتند . وقتی فاطمه از دنیا رفت . پیامبر(ص) با چشم گریان نزد جسدش آمدند و گفتند : "خدا او را بیامرزد ؛ او تنها مادر علی(ع) نبود ، مادر من نیز بود" .

خنساءِ مادر چهار شهید بود؛ او یک مُبلغ ورزیده برای اسلام بود ؛ به گونه ای که تمام قبیله ی خود را به اسلام گرواند و با شعر و شعار و سخنرانی ها ، مردم را بسوی اسلام فرا خواند .
در جنگ قادسیه ، چهار فرزندش شهید شدند . در شهادت فرزندانش گفت : سپاس خداوندی را که مرا به شهادت آنها افتخار بخشید ؛ امید آن دارم که خداوند مرا نیز با آنها زیر رحمت و رضوان الهی محشور گرداند .

اروی دختر حارث بن عبدالمطلب ؛ وی از زنان اهل ادب و فضیلت و دارای بلاغت در سخن و صراحت در گفتار و مجاهدت در راه اسلام بود .

زینب بنت خزیمه همسر عبیدة بن حارث بن عبدالمطلب؛ این بانوی مسلمان و مجاهد در جنگ بدر حضور داشت . شوهرش گرم کارزار بود و او به مداوای مجروحان می پرداخت . شوهرش شهید شد ، اما وی همچنان کار مداوای مجروحان را ادامه داد ... و در سن شصت سالگی به همسری پیامبر(ص) در آمد.

در مورد مقام، منزلت و حقوق زن احادیث متعدد از رسول الله روایت شده است که هر کدام مبین جایگاه والای زن در دین اسلام است. که به تعدادی از این احادیث در جریان سایر مباحث ، اشاره خواهیم داشت.

حقوق زن در احکام قانون اساسی افغانستان

قانون اساسی نافذۀ سال 1382 افغانستان در روشنائی احکام دین مقدس اسلام وضع گردیده است. مادۀ سوم این قانون، وضع قوانین که مغایر معتقدات و احکام دین مقدس اسلام باشد، منع نموده است. و مطابق به این قانون؛ نظام سیاسی افغانستان «جمهوری اسلامی» بوده و دین رسمی دولت افغانستان دین مقدس اسلام میباشد (9).

اکثریت به کل احکام قانون اساسی عام اند که هر دو طبقه ذکور و اناث را پوشش میدهند. و عموماً، زمانیکه مواد این قانون مردم افغانستان را مخاطب قرار میدهند و حدود حقوق و وجایب آنها را ترسیم میکند، از کلمات هر شخص (10)، اتباع یا تبعه (11)، مردم افغانستان (12)، انسان(13)و غیره کلمات که حکم عام دارند و هر دو طبقه ذکور و اناث را در بر میگیرند، استفاده میکند. بناً گفته می توانیم که سرتاسر این قانون مملو از حقوق اتباع افغانستان خصوصاً زنان است. ولی در اینجا به بیان مواد می پردایزیم که مستقیماً به حقوق زنان اشاره دارند.

مادۀ بیست و دوم قانون اساسی، هر نوع تبعیض بین اتباع افغانستان را منع نموده است. و مرد و زن را در مقابل قانون، دارای حقوق و وجایب مساوی پنداشته است. و این شاید صریحترین مادۀ این قانون باشد که به تساوی حقوق زنان و مردان در مقابل قانون اشاره کرده است. و با در نظر داشت حکم این ماده، می توان ادعا نمود که، از تمام حقوق که مردان مستحق اند زنان نیز میتوانند مستفید شوند. اما در این قانون و بعضی از سایر قوانین افغانستان، مشخصاً برای زنان حقوقی در نظر گرفته شده اند(مانند تعدادی نمایندگان زن دز ولسی جرگه از هر ولایت و یا تعدادی سناتوران منتصب که از طرف رئیس جمهور که به سنا انتصاب می گردند (14)، که هدف از تصریح این حقوق در احکام قانون اساسی و سایر قوانین، تأمین حقوق زنان میباشد. چون احتمال می رود که فرهنگ مرد سالارانۀ افغانستان باعث نقض حقوق زنان گردیده و هیچ زنی نتواند که به مجلسین شورای ملی راه یابند. و به دلیل این ترس، قانون گذار بعضی از حقوق زن را مشخصاً بیان کرده است.

اکثری مردم افغانستان از نعمت سواد محروم اند که متأسفانه بخش عظیمی از بیسوادان افغانستان را زنان تشکیل میدهند. طبعاً افزایش سطح سواد برای استقرار حاکمیت قانون کمک میکند. و یکی از دلایل نقض حقوق زنان هم عدم استقرار حاکمیت قانون به صورت شاید و بایدش در افغانستان میباشد. و به همین دلیل است که قانون اساسی، دولت را مکلف کرده است تا برای بهبود و افزایش تعلیم و تحصیل زنان پروگرام های مؤثر طرح و تطبیق نماید (15).

زنان افغانستان با مشکلات متعدد دسته و پنجه نرم میکنند که هر کدام از این مشکلات خود حدیث است که تو مفصل بخوان. ولی بزرگترین مشکل زنان افغانستان اخصاً زنان بیوه که در طول جنگ ها سر پرست فامیل شان را از دسته داده اند، مشکلات اقتصادی می باشد. و مطابق به حکم مادۀ پنجاه و سوم قانون اساسی، دولت افغانستان مکلف است تا با زنان بیوه کمک کند.

در افغانستان رسم و رواج های نا پسندیده رایج اند که اکثر شان در مغایرت با شریعت اسلامی و احکام قوانین افغانستان قرار دارند. این رسم و رواج ها در قدم اول به خانواد ه که رکن اساسی جامعه میباشد، صدمه میرسانند و در قدم دوم مادران و اطفال از گزند آن در امان نیستند. و برای حفاظت جامعه از گزند این رسوم و عنعنات، جداً و شدیداً ضرورت به تدابیر فراگیر و مؤثر از طرف دولت احساس می شود که تدوین کنندگان قانون اساسی با درک عمیق از این ضرورت، دولت افغانستان را مکلف کرده تا برای حفاظت مردم در مقابل این اضرار، تدابیری لازم را اتخاذ نماید (16).

مؤخذ قسمت دوم:

سوره النحل آیه 58.
تفصیل تاریخ عرب قبل از اسلام. جواد علی، بیروت.
سوره النساء آیه 1.
سوره حجرات آیه13

5. [1]در متن وبسایت ویکیپیدیا، قید {در زمانش} موجود نیست. اما بنا به تفسیر عالمان دین از آیة 42 سوره آل عمران که این گفته به اساس آن در وبسایت وکیپیدیا ذکر گردیده است، برتری حضرت بی بی مریم نسبت به سایر زنان فقط مختص در زمان خودش است .

ویکیپدیا؛ دانشنامه آزاد حقوق زن در اسلام
خيركم خيركم لاهله و انا خيركم لاهلى.(حقوق و حدود زن در اسلام، ص 44- 47).
روش خوشبختى، ص 78 تا 79.
مادۀ 1 و 2 قانون اساسی.

10. مادۀ 31 قانون اساسی.

11. مادل 22 قانون اساسی.

12. مقدمه قانون اساسی

13. [1] ماد،ۀ 29 قانون اساسی.

14. باید از هر ولایت، حد اقل دو نماینده زن به ولسی جرگه راه یابند و نصف از سناتوران منتصب که توسط رئیس جمهور به مشرانو جرگه انتصاب می شوند باید که از طبقه اناث باشند( مواد 83 و 84 قانون اساسی).

15. مادۀ 44 قانون اساسی.

16. مادۀ 54 قانون اساسی.

مؤخذ کلی «مجموعه حقوق زن»:

1- قرآن کریم؛

2- احادیث نبوی؛

3- عبدالقادر عدالت خواه. حقوق فامیل: کابل: انتشارات میوند، 1387؛

4- پوهاند عبدالعزیز. احکام میراث از نگاه فقه و قانون، کابل: ادارۀ علمی نشراتی التقوی، 1421 ق؛

5- حسین وارث آدم. داکتر علی شریعتی، تهران: بنیاد فرهنگی شریعتی، 1385؛

6- مکارم شیرازی. تفسیر نمونه، قم: سمت، 1382؛

7- قانون مدنی افغانستان؛

8- قانون جزای افغانستان؛

9- قانون اصول محاکمات مدنی افغانستان؛

10-قانون کار افغانستان؛

11-قانون منع خشونت علیه زن افغانستان؛

12-وبسایت وزارت عدلیه افغانستان؛

13-وبسایت وزارت امور زنان افغانستان؛

14-وبسایت کمیسون مستقل حقوق بشر افغانستان؛

15-وبسایت تحقیقاتی حوزه؛

16-وبسایت پزوهش؛

17-وبسایت باشگاه؛

18-منشور سازمان ملل متحد؛

19-اعلامیه جهانی حقوق بشر؛

20-اعلامیه حقوق بشر اسلامی؛