یک سده روزنامه نگاری (سراج الاخبار صد ساله شد)

٢٦ اسد (مرداد) ١٣٩٠

مرگ امیر عبدالرحمن بزرگ ترین دیکتاتور و امیر خود کامهء افغانستان در(1901) درحقیقت پایان یکی ازسیاه ترین دوره های استبداد قرون وسطای درکشوراست.

درزمان او هیچ نشریه یی درکشور وجود نداشت. به تعبیر شاعر بر لبان مردم قفل زده بودند، اما فرزند او امیر حبیب الله بنا بر تغیراتی که درجهان ومنطقه رخ داده بود اجرای یک رشته برنامه های اجتماعی- فرهنگی را ازبالا روی دست گرفت که اجرای این برنامه ها خود بستر اجتماعی پرورش اندیشه های آزادی خواهی ومشروطیت درکشور را فراهم کرد. ظاهراً حبیب الله درآغاز علاقه نداشته تا به مانند  پدر سیمای دیکتا تورانه یی ازخود نشان بدهد. چنان که بنا بر موافقت او به سال (1906) نشریهء سراج الخبار افغانسان در نتیجة، کوشش های انجمن سراج الاخبار در شهر کابل به نشرات آغاز کرد. مدیریت مسؤول سراج الاخبار افغانستان را مولوی عبدالرووف قند هاری مدرس مدرسه، شاهی بر عهده داشت. با دریغ این نشریه پس ازنشر شمارهء نخست متوقف گردید. شماری از کارشناسان بر این عقیده اند که امیر حبیب الله در زیر فشار حکومت هند بریتانیای دستور به قطع نشرات سراج الاخبار افغانستان دادبا این حال نخستین اندیشه های آزادی خواهی و مشروطیت در همین سالها درکابل شکل گرفت چنان که نخستین هسته های مشروطه خواهی در دربار و درلیسه حبیبیه پدید آمد وافزون بر آن شماری از مشروطه خواهان ودیگر اندیشان به گونهء پراگنده درجامعه فعالیت می کردند. ادامهء چنین وضعیتی نهایتاً سبب ایجاد حزب سری ملی گردید.

یکی از چهره های شاخص فرهنگی و سیاسی در این دوره محمود بیک طرزی است که امروزه از او به نام پدر مطبوعات درافغانستان یاد می شود. محمود طرزی با نفوذی که دردربار امیر حبیب الله داشت سرانجام توانست موافقت امیر را به دست آورد تا بار دیگر مطبوعات متوقف شده افغانستان به کار آغاز کند.

این درحالی بود که تازه افغانستان یک دورهء سرکوب خونین مشروطه خواهان اول به دست امیر حبیب الله را پشت سر گذاشته بود. به هر حال در اکتوبر 1911 نشریه یی زیر نام سراج الاخبار افغانیه به مدیریت مسوُول محمود طرزی در شهر کابل به نشرات آغاز کرد. اهداف نشراتی این نشریه را بیداری وآگاهی مردم، تحقق آزادی، نوگرای، پرورش روحیهء میهن پرستی ومبارزه با استعمار تشکیل می داد.

بدینگونه نشریه خود به کانون تازه یی ازمشروطه خواهی بدل گردید وشماری از نام آورترین روشنفکران، مشروطه خواهان واستقلال طلبان شهر کابل به دور آن گرد آمدند.

درنشریه مطالبی در ارتباط به پیشرفت های بشری در کشور های دیگر نیز به چاپ می رسید. هدف ازنشر چنین مطالبی تنبه حکومت وتشویق مردم در جهت رشد وتوسعه  بشری بوده است.

حصول استقلال سیاسی کامل افغانستان یکی از اهداف مهم مشروطه خواهان بود؛ بناً نشریه پیوسته اهداف استقلال طلبانه را دنبال می کرد. تبلیغ اندیشه های استقلال طلبانه درسراج الاخبار نه تنها در بیداری شعور سیاسی جوانان ومردم افغانستان از اهمیت بزرگی بر خوردار بود؛ بلکه این امر در بیداری شعور سیاسی جوانان کشورهای منطقه نیز اهمیت برزگی داشته است.

کارشناسان عقیده دارند که دردوران جنگ جهانی یکم این نشریه یکی از با اعتبارترین ومشهورترین نشریه شناخته فارسی زبان بود که درکشور های آسیای میانه؛ ایران وهند هواخواهان زیادی داشت. مدارکی وجود دارد که ازانتشار آن در آسیای میانه وهند جلو گیری می کردند.

به اساس گفته دانشمند بزرگی تاجیک – صدرالدین عینی، شماره های سراج الاخبار افغانیه که به گونه پنهانی به آسیای میانه می رسیده؛ درمیان احرار و آزادی خواهان منطقه دست به دست می شده است.

درافغانستان سراج الاخبار افغانیه را سر آغاز مطبوعات در کشور می دانند. برای آن که پس از آن مطبوعات در افغانستان دیگر هیچگاهی با وقفه یی روبرو نگردید.

غیر ازاین سراج الاخبار افغانیه به مقایسه شمس النهار با معیارها وموازین روزنامه نگاری نوین بیشتر هم آهنگ بوده است. یکی از دلایلی که امروز محمود طرزی را به نام پدر مطبوعات افغانستان یاد می کنند؛ نخست به این دلیل است که او بانی یک مطبوعات مستدام در كشور است. دیگر این که تجربه های روزنامه نگاری او بعداً دردوره های دیگر نیز تعمیم وگسترش یافت.

این که مشخصاً سراج الاخبار چه تاثیر گزاری های  درامر رشد بشری  و انکشاف اجتماعی درآن دوره تاریخی افغانستان داشته است؛ می توان به موارد زیرین اشاره کرد:

• نخست ازهمه سراج الاخبار افغانیه تنها یک نشریه نبود؛ بلکه ازآن می توان به حیث نخستین مدرسه پرورش روزنامه نگاری نوین در افغانستان یاد کرد. غیر ازاین سراج الاخبار کانون پرورش اندیشه مشروطیت واستقلال خواهی نیز بوده است. روزنامه نگارانی که در دامان سراج الاخبار پرورش یافتند بعداً نه تنها در روزنامه نگاری دوره های بعدی؛ بلکه درعرصه های سیاسی، اجتماعی وفرهنگی کشور نیز به چهره های درخشانی بدل شدند.

شخصیت های چون عبدالرحمن لودین، عبدالهادی داوی، عبدالعلی مستغنی، علی احمد خان، فیض محمد خان، احمد راتب وشمار دیگر ازپرورده گان دامان سراج الاخبار افغانیه هستند.

• تاجای که من فکر می کنم سراج الاخبار درامر گسترش اندیشه های آزادی خواهی در افغانستان نقش قابل توجهی داشته است. تاثیر این امر را می توان در پشتیبانی مردم ازامان الله خان در برابر کا کایش نایب السلطنه نصرالله خان مشاهده کرد که پس از کشته شدن امیر حبیب الله؛ خود را در جلال آباد پادشاه افغانستان اعلان کرد. متعاقباَ امان الله خان درکابل نیز اعلان پادشاهی کرد و همزمان با آن استقلال سیاسی افغانستان را نیز اعلان نمود واین امر سبب شد تا مردم از او حمایت کنند. برای آن که امان الله خان با حلقة مشروطه خواهان دربار ارتباط داشت ومردم اورا به حیث یک شاهزاده تحول طلب وآزادی خواه می شناختند ودوست می داشتند.
• سراج الاخبار یگانه منبع درکشوربود که خواننده گان خود را با تازه ترین دست آورد های علوم وتکنولوژی آشنا می کرد. انتشار چنین مطالبی در سراج الاخبار می توانست در بالا بردن سطح اگاهی های علمی مردم اهمیت بزرگی داشته باشد.
• سراج الاخبار را می توان بنیان گزار ترجمه های ادبی و علمی در افغانستان خواند. هرچند شروع ترجمه ازمنابع خارجی درافغانستان به شمس النهار برمی گردد؛ ولی میزان ترجمه به وسیلهءبعضی از همکاران سراج الاخبار وبه ویژه به وسیلهء محمود طرزی بودکه خواننده گان این نشریه با منابع ادبی غربی وترکی آشنا شدند.
• از سراج الاخبار می توان به حیث یک کانون ادبی نیز یاد کرد چنان که در گسترش شعر تعلیمی، انتقادی وطنزی کار درخشانی انجام داده است.

محمود طرزی با سرایش شعر های در ارتباط به دست آورد های علوم و تکنولوژی  و جلوه های تمدن می خواست ازیک طرف مردم را بامزایای تمدن وتکنولوژی آشنا سازد ودر جهت دیگر تلاش داشت تا بر تعهد اجتماعی ومفیدیت شعر نیز تاکید کند. شعر برای او وسیله یی بود تا به حکومت این پیام را بفرستد که با مسؤولیت وجدیت بیشتری در راه نو سازی کشور گام بگذارد.

• نخستین رگه های طنز نویسی معاصر با نوشته های محمود طرزی وهمکاران او درسراج الاخبار افغانیه پی گذاشته شده است. طنز در سراج الاخبار موثر ترین شیوهء انتقاد ازحکومت بود ه است.

ازنوشته های محمود طرزی وهمکاران او، خاصتاً عبدالهادی داوی که شعر های انتقادی وطنز آمیز خود را به نام مستعار (پریشان) به چاپ می رساند، بر می آید که سراج الاخبار بر خلاف شمس النهار نه تنها به کارمندان عالی رتبه انتقاد می كرده؛ بلكه همچنان لبهء طنزها و انتقاد های آنان متوجه شخص امیر حبیب الله نیز بوده است.

• سراج الاخباررا همچنان می توان پایه گذار نثر روزنامه نگاری یا ژورنالیستیک در افغانستان خواند. هرچند ازشمس النهار دراین ارتباط نمی توان چشم پوشی کرد؛ ولی باید گفت که نثر شمس النهار از دشواری ها ونا رسای های در زمینهء دستور زبان وشیوهء افاده رنج می برد.
•  با انتشار سراج الاخبار است که نخستین بار تنوع ژانرهای ادبی و ژورنالیستی در مطبوعات افغانستان گسترش می یابد. از این نقطه نظر شمس النهار به مقایسهء سراج الاخبار خیلی ها فقیر به نظر می آید.
•  سراج الاخبار به حیث یگانه منبع خبر رسانی رسمی توانسته بود تا یک شبکه اطلاع رسانی در کشور را ایجاد کند. چنان که علاوه بر منابع خارجی بخشی از خبر ها وگزارش ها درسراج الاخبار افغانیه به وسیلهء خبر نگاران آن درکابل  و ولایات تهیه می گردید.

افزون بر این می توان گفت که این نشریه در ایجا و گسترش فرهنگ مطالعه درافغانستان اهمیت فراوانی داشته است. البته نباید تصور کرد که سراج الاخبار به مانند نشریه های پر تیراژ امروزین خواننده گان زیادی داشته است؛ ولی می شود گفت خواننده گان آن تدریجاً روبه افزایش بود. خبر های آن دهان به دهان می شد. شاید همین امر سبب شد تا محمود طرزی در اکتوبر سال 1918 ضمیمه یی را به نام سراج اطفال برای کودکان  و نوجوانان نیز انتشار دهد. این نشریه گذشته از مطالب خبری موضوعاتی را درارتباط به دین، اخلاق، علوم وفنون متداول روزگار به نشر می رساند. غیر از این سراج اطفال به نشر مطالب ذوقی نیز می پرداخت. انتشارسراج اطفال خود سبب ایجاد وگسترش فرهنگ مطالعه درمیان کودکان و نوجوانان گردید. برای آن که مطالب و موضوعات آن به گونهء تهیه می شد که می توانست برای کودکان و نوجوانان از جهات گوناگون مورد توجه قرار گیرد. درسالی که سراج اطفال به نشرات آغاز کرد علاوه بر مکتب میانه حبیبیه، هفت مکتب ابتدای دیگر در شهر کابل فعالیت داشتند و شماری مکاتب ومدرسه های دیگری در حال ساختمان بودند..

نام

دیدگاه

جای حرف دارید.

شمارۀ رَمز را وارد کنید. اگر زمان اعتبارش تمام شد، لطفا صفحه را تازه (Refresh) کنید و شمارۀ نو را وارد کنید.