ارزشمندی و ویژه‌گی‌های «رقعات» بیدل

۲۰ عقرب (آبان) ۱۴۰۲

چکیده

          ابوالمعانی میرزا عبدالقادر بیدل با هفتاد و نه سال(1054- 1133) زنده‌گی پُربار، بیش از نودهزار بیت سرود؛ پنج اثر مثنوی(محیط اعظم، طلسم حیرت، طور معرفت، عِرفان و تنبیه‌المهوسین) پیشکش شیفته‌گان فرهنگ و ادب کرد و سه اثر منثور(رقعات، نکات و چهارعُنصر) نوشت. بیدل در سُرایش و نگارش، قلة معانی سبک هندی است و یکی از ستون‌های زرین و استوار ادب پارسی دری شمرده میشود. «رقعات» مجموعه نامه‌های بیدل است که در طول سال‌ها، به اشخاص مختلف و روی ملحوظ‌هایی، نگاشته است. در این مقالة کوتاه، ارزشمندی و ویژه‌گی‌های این اثر را به پویش گرفته‌ام.

کلیدواژه‌گان: بیدل، رقعات، ارزشمندی و ویژه‌گی‌ها

نگاهی به رقعات

          پژوهشگران بیدل‌شناس، شمار رقعه‌های بیدل را از 288 تا 373 رقعه گفته‌اند. هفده رقعه، بی‌نام و عنوان اند. دیگر رقعات، مجموعاً به چهل و دو نفر زیر فرستاده شده‌اند:

          نواب شکرالله خان، میرزا ایزدبخش رسا، عاقل خان، قیوم خان بن عاقل خان، عنایت‌الله خان، چین‌قلیچ خان، کرم‌الله خان، میرزا محمدابراهیم، شاه اعظم شاه، میرزا معین، عبادالله خان(اخوان‌پناه میرزایی)، شیخ محمد ماه، شاکرخان، میرزا محمدامین عرفان، شیخ غلام‌محی‌الدین، میر رضی، میر محمدفاضل، میرزا محمدنعیم، لعل‌محمد، رفیع خان باذل، میرزا روح‌الله، مولانا عبدالعزیز عزت، میرزا سلیمان، فتوخان، میرزا زین‌العابدین احمد، میرزا عطاءالله، میرزا کامگار، میرلطف‌الله خان، میر عبدالصمد سخن، ملا باقر گیلانی، میرزا ابوالخیر، میرزا فضایل، میرزا محسن، حسین‌قلی خان بهادر، قابل خان منشی، میرزا خسرو بیگ، قیوم خان فدایی، قاضی عبدالرحیم، خان‌دوران بهادر، میرزا ابوالوقار، نظام‌الملک و میرزا فاضل‌بیگ ترک.

          بیشترین نامه‌ها به نواب شکرالله خان فرستاده شده که 132 نامه است؛ پس از او 41 نامه مربوط به شاکرخان(پسر شکرالله خان) میشود.

ارزشمندی رقعات

-         از این نامه‌ها، افزون بر امور شخصی، اوضاع روزگار بیدل هم روشن میشود. رقعات، شخصیت نامه‌نگار را آشکار میکند و آیینه‌دار حالات او میباشند.

-         بیدل به کسانی‌که نامه نوشته، بیانگر یک نوع تعلق خاطر اوست؛ این افراد از گروه‌های مختلف بودند؛ مانند ارکان حکومت، شاعران، عالمان دین، متصوفان،... این نامه‌گیرنده‌گان، در مطالعة کلام و افکار بیدل، فایدة بسیار دارند!

-         از این نامه‌ها، برخی از حوادث روزگار بیدل هم معلوم میشود؛ مانند برتخت نشستن شاه، فتح یک منطقه، عزل و نصب کسی،...

-         رقعات، افزون بر ارزشمندی تاریخی، از اهمیت والای ادبی هم برخوردار است. برخی از نکته‌های ناب و نغز ادبی، در لابه‌لای نامه‌ها، بازتاب یافته اند.

ویژه‌گی‌های رقعات بیدل

1-    درآمیخته‌گی نثر و نظم:

          اگر چه رقعات، از شمار اثرهای منثور بیدل شمرده میشود؛ با آن هم نظم‌های بسیاری در تنپوشه‌های تک‌بیت، رباعی، قطعه، مثنوی و غزل هم دیده میشوند. بیشتر بیت‌ها از خود بیدل است و نامه‌ها هم بیشترینه با یک بیت شروع میگردند.

2-    فشرده‌گی رقعات:

          تنها چند نامة معدود، که دو تا سه برگ اند؛ دیگر رقعات همه مختصر و کوتاه استند و در حدود چند سطر. هم‌چنان جمله‌ها هم ساده، فشرده و نامنکشف اند.

3-    طرز بیان رقعات:

          طرز بیان رقعات عالمانه، حکیمانه و فیلسوفانه است؛ به همین خاطر برخی از نامه‌ها دشوار و دیریاب اند. قابل یادآوری است که در اندیشة بیدل، به سبب بی‌ثباتی جهان؛ واژه‌گان حیرت، هیچ، عدم، بی‌اختیاری،... بسیار به چشم میخورند که در رقعات هم این نگاه، غالب است.

4-    کاربرد عبارت‌های اضافی و توصیفی:

          در رقعات، عبارت‌های اضافی و توصیفی که بسیار شاعرانه اند، جلوه‌نمایی میکنند. این عبارت‌های شگرف که تراویدة ذهن دراک و حساس بیدل است؛ نشان‌دهندة قدرت زبان و وسعت بیان این نویسندة سترگ هم میباشد و خوانش آن، توجه ژرف و نگاه عمیق هم میخواهد؛ مانند طومار ناله، حیرت‌آباد ندامت، ماتم‌کدة تأمل، غبار حیرت، دولت دیدار، کارگاه بیکاری، فرعون انتظار، غبار اوهام، دبستان تحقیق، آیینة سحاب، وادی تمنا، شعلة آرزو،...

5-    کاربرد آرایه‌های بدیعی و بیانی:

          بسیاری از نامه‌ها، سرشار از زبان و بیان شاعرانه و آرایه‌های بدیعی و بیانی اند؛ مانند سجع، جناس، تلمیح، تناسب، تضاد، ایهام، حسن تعلیل، مهمله(نوشته‌یی بدون نقطه)، تشبیه، استعاره،...

6-    واژه‌گان پر بسامد:

          واژه‌گانی که در رقعات پر بسامد اند و نشان‌دهندة سبک شخصی و فردی نویسنده هستند؛ قرار زیر اند: فرصت، بهانه، تمنا، عجز، دعا، تماشا، حسرت، عبرت، تغافل، اعتبار، بی‌دست و پا، زمین‌گیر،...

7-    کاربرد واژه‌گان عربی:

          رقعات، واژه‌گان عربی بسیار دارد؛ حتا در برخی از رقعه‌ها، واژه‌گان عربی نسبت به پارسی دری بیشتر است. علت آن هم این است که بیدل برای مسجع ساختن عبارت‌ها و فقره‌ها، ناگزیر بوده که واژه‌گان هماهنگ عربی را بیاورد. در اندک نامه‌ها، گاه‌گاه واژه‌گان هندی هم دیده میشوند؛ مانند تهان، کمل، برسات، دالی،...

8-    کاربرد مصدر غیر مرخم:

          بیدل به جای کاربرد فعل ماضی، از مصدر غیر مرخم استفاده کرده است؛ مانند خواهد شدن، باید کشیدن، وسعت چیدن،...

9-    کاربرد تتابع اضافات(توالی اضافات):

          مراد از تتابع اضافات، کاربرد بیشتر از یک اضافه است؛ چون بیدل در ترکیب‌سازی، ذهن ذهین و وقاد داشت و ترکیب‌هایی بسیار آماده کرده بود؛ به همین سبب توالی اضافات هم در نوشته‌هایش زیاد وجود دارند؛ مانند آیینة ارادتِ صیقلِ تمنا، بهشتِ هواخواهانِ عالمِ عقیدت،...

نتیجه‌گیری

          «رقعات» از شمار اثرهای ارزشمند و نامدار بیدل بزرگ است که در طول سال‌های زنده‌گانی نویسنده، به رشتة نگارش درآمده است. این اثر، افزون بر اهمیت ادبی و زبان‌شناختی؛ از ارزش تاریخی و جامعه‌شناختی نیز برخوردار است. با خوانش این نامه‌ها، از اوضاع روزگار و رویدادهای زمان بیدل هم آگاه میشویم. درآمیخته‌گی نثر و نظم، فشرده‌گی رقعات، طرز بیان عالمانة نامه‌ها، کاربرد آرایه‌های ادبی و تتابع اضافات از مهمترین ویژه‌گی‌های برجستة این اثر است.

محمدفهیم کریمی

استاد دانشکدة زبان و ادبیات دانشگاه بلخ

رویکردها

1-    احمد، نذیر. (بی‌تا). «سیری در رقعات بیدل». مجلة قند پارسی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

2-    بیدل دهلوی، عبدالقادر. (1386). آوازهای بیدل. تصحیح اکبر بهداروند. تهران: نگاه، چاپ نخست.

3-    خلیلی، خلیل‌الله. (1386). فیض قدس. مقدمه و تصحیح عفت مستشارنیا. تهران: عرفان، چاپ نخست.

4-    رستگار فسایی، منصور. (1380). انواع نثر فارسی. تهران: سمت، چاپ نخست.

5-    شمیسا، سیروس. (1386). سبک‌شناسی نثر. تهران: میترا، چاپ دهم.

6-    عینی، صدرالدین. (1384). میرزا عبدالقادر بیدل. برگردان و پژوهش شهباز ایرج. تهران: سورة مهر، چاپ نخست.

مجددی، غلام حسن. (1392). بیدل‌شناسی. کابل: امیری، چاپ دوم.

نام

دیدگاه

جای حرف دارید.

شمارۀ رَمز را وارد کنید. اگر زمان اعتبارش تمام شد، لطفا صفحه را تازه (Refresh) کنید و شمارۀ نو را وارد کنید.