«دری» را نه ایرانی ها از ما دزدیده اند و نه ما از آن‌ها

۲۸ دلو (بهمن) ۱۳۹۸

زمانی که به زبان و فرهنگ از روزنه‌های تاریک و دودآلود سیاست و تعصب نگاه‌کنیم نه تنها راه به جایی نمی بریم؛ بلکه خود در چاه پندارهای تاریک و بیمار خود فرو می افتیم و بعد می اندیشیم که آسمان همان دهان چاه است.

دری، پارسی یا پارسی دری زبان یک حوژۀ سیاسی نیست که انگلیس و روس یا هم نیروهای برتر دیگری  دور آن خط کشیده باشد؛ بل پارسی دری زبان یک حوزۀ بزرگ تمدنی است که امروزه  به کشورهای گوناگونی تقسیم شده است.

  تا جایی که از آثار پژوهشی زبان‌سناسان می توان نتیجه گرفت، «دری» نه لهجۀ پارسی است و نه هم صفتی برای پارسی؛ بلکه « دری» زبانی است کهن‌سال که نخستین سروده‌ها در این زبان به پیش از اسلام می‌رسد. دری همان زبانی است که به آن پارسی یا پارسی دری نیز می‌گویند.

ما در این جا با سه زبان رو به رو نیستیم، بلکه سه نام داریم برای یک زبان. حال چه دری گوییم چه پارسی یا هم پارسی دری، اشاره به یک مفهوم یا یک زبان داریم. 
در این اواخر سرگرم رشته ‌نوشته‌هایی بودم در پیوند به شعر کوتاه و کوتاه سرایی در این جریان به آثاری چند تن از دانشمندان، پژوهش‌گران و زبان شناسان ایران نیز سری زدم. در این روزها که غوغای دری و پارسی بسیار داغ شده است، توجه بیش‌تری کردم و دیدم که این دانشمندان عمدتاً زبانی را که در این حوزۀ بزرگ به آن سخن می‌گویند « دری» خوانده اند و آن را به نام پارسی یا پارسی دری نیز یاد کرده اند. من در کتاب موسیقی شعر از دکتر شفیعی کدکنی چنین خواندم: « هنوز به روشنی دانسته نشده است که شعر دری از کجا و کی پیدا شده است، داستان‌های که تذکره نویسان در بارۀ نخستین شعر و شاعر زبان دری آورده اند هیچ‌کدام نمی‌تواند سندی قاطع و استوار داشته باشد. مورخان و تذکره نویسان، بی آن که توجهی به حقیقت ماجرا داشته باشند، می‌گویند که شعر دری پس از حملۀ تازیان به وجود آمده است. پیش از آن سابقه‌ای نداشته است و آن چه یادکرده اند بیش‌تر نمونه‌هایی است از اشعاری که در اسلام سروده شده است. مانند: " ابوحفص سغدی" و " ابوالعباس مروزی" و یا شعر منسوب به " یزید بن مفرغ" تازی و پیداست که اگر بخواهیم شعر دری را به بعد از اسلام منحصر کنیم باید یکی از همین نمونه‌ها را بپذیریم.»

( موسیقی شعر ، 1373، ص 562- 563.)

کدکنی از پیدایی شعر « دری» سخن می‌گوید و باور دارد که نخستین سروده‌ها در این زبان به پیش از اسلام می‌رسد. یعنی به دوران ساسانیان. او بحث نخستین سروده‌های زبان « دری» را این گونه ادامه می دهد:

«آخرین تحقیقی که در بارۀ شعر دری پس از اسلام شده همان است که آقای دکتر عبدالحسین زرین کوب نوشته اند و سرود مردم بخارا را در بارۀ عشق‌بازی‌های " سعید بن عثمان" سردار تازی و خاتون بخارا ( که مولف تاریخ بخارا از آن یاد کرده و سرودش را نیاورده ) ایشان در کتابی به نام : " اسماء المغتالین من الاشراف فی الجاهلیة و الا سلام" تالیف ابوجعفر محمد بن حبیب بغدادی متوفی به سال 245 هجری، که چند سال قبل در قاهره چاپ شده، یافته اند و اندکی از آن سرود را که در آن کتاب آمده نقل کرده کرده اند و آن این است:

کورخمیر آمد

خاتون دروغ کنده »

(همان، ص563. )

او در ادامه می نویسد: «بی هیچ تردید این نمونۀ کهن ترین سرود فارسی دری مربوط به بعد از اسلام است تا آن جا که به ما رسیده است و تا آن جا که منابع موجود تاریخی گواهی می‌دهند، از شعر یزید بن مفرغ نیز کهنه‌تر است؛ زیرا داستانش چند سال پیش‌تر از ماجرای یزید بن مفرغ روی داده است.
اما نمی‌توانیم شعر دری را پدیده ای که پس از اسلام به وجود آمده باشد، بدانیم؛ زیرا این زبان کهنه‌تر از این است و اگر در گذشته بعضی‌ها می‌پنداشتند که زبان دری دنبالۀ پهلوی ساسانی است و تصور می‌کردند که از آمیزش زبان پهلوی و تازی به وجود آمده است، امروز ثابت شده و قراین استوار تاریخی و زبان‌شناسی بر این موضوع تصریح دارند که زبان دری زبان تازه‌یی نیست؛ بلکه پیشینه ای کهن دارد که در عرض زبان پهلوی است و لهجه ای مشترک بوده که در مشرق ایران و دربار شاهان بدان سخن می‌گفته اند و در این باره از قدیم‌ترین روزگار مورخین اسلامی مانند ابن مقفع، بنقل ابن ندیم، و حمزۀ اصفهانی در " التنبیه علی حدوث التصحیف" و یاقوت حموی در " معجم البلدان" اشاراتی داشته اند و زبان رایج و لهجۀ عمومی و ادبی بوده است که در دورۀ ساسانی و اوایل اسلام ، در ایران شیوع داشته است و گذشته از شواهد تاریحی از نظر اصول زبان شناسی و غور رسی در تاریخ شعرفارسی بعد از حملۀ عرب، این موضوع به خوبی روشن می شود و وجود آثار فصیح و استواری از شاعران و نویسنده‌گانی چون رودکی، بلعمی نشان می‌دهد که زبان دری زبان رایج و پخته و کامل بوده است تا توانسته در فاصلۀ کم‌تر از دو قرن آن چنان تکامل پیدا کند و نیز عباراتی که از شاهنشاهان ساسانی به زبان دری در کتب عربی، مانند " المحاسن و الاضداد" جاحظ ذکر کرده اند خود گواه این بحث است. با این دلایل استوار نمی‌توانیم شعرموجود در این زبان را به حدودی مربوط به پس از حملۀ عرب منحصر کنیم؛ زیرا وقتی زبان رایج بود بی‌هیچ گمان شعرهم در آن خواهد بود و اگر نمونۀ آن به ما نرسیده باشد، دلیل آن نخواهد بود که شعر نداشته است.»
(همان، ص 564-565)

در گفتۀ ها کدکنی که توجه کنیم، او همان زبانی را که دری دانسته، فارسی دری نیز می‌گوید که می‌شود گفت: از نظر کدکنی همان دری، پارسی دری یا پارسی نیز هست. برای آن که او این جا از دو زبان جداگانه بحث نمی کند. دری را زبان می داند، زبانی که به آن پارسی دری نیز می‌گوید.

او زمانی که در پیوند به چگونه‌گی وزن نخستین سروده ها در زبان دری یعنی خسروانی‌ها سخن می‌گوید، باور دارد که شعر دری در آن روزگار وزن هجایی داشته که بعد از حملۀ عرب تابع وزن عروضی شده است. او خسروانی‌های را که باربد در دربار خسرو پرویز ساسانی با لحن می‌خوانده سروده‌هایی می‌داند به زبان دری که وزن هجایی داشته اند نه سرودهایی به زبان پهلوی.

او زمانی که در پیوند به چگونه‌گی یگانه خسروانی باز مانده از دوران ساسانیانیان سخن می‌گوید، این گونه باور مند است: « از این سرود که بی‌هیچ تردیدی به زبان دری است روشن می‌شود که هم‌چنان که ابن مقفع و حمزۀ اصفهانی و دیگران گفته اند زبان دری زبانی بوده است که در دربار سلاطین با آن سخن می‌گفته اند و حتا سرودها و شعرهایی که در پش‌گاه شاهنشاهان ساسانی خوانده می‌شده به زبان دری بوده است و سابقۀ زبان دری را استوارتر می‌کند؛ زیرا می‌بینیم که چندین سال پیش از حملۀ تازیان، در ایران بدین زبان شعر سروده اند و در دربار پادشاهان آن را خوانده اند.»

(همان، ص 575)

از گفته‌های کدکنی می‌توان نتیجه گرفت که زبان دری پیش از اسلام با شعر و سرود خود در کنار زبان پهلوی ساسانی وجود داشته است و نخستین سرودها در این زبان همان خسروانی های باربد هستند. همان‌گونه که گفته شد او از این زبان به نام  فارسی دری نیز یاد کرده است.

از این جا می شود گفت: زبانی که از افغانستان تا تهران و دیگر بخش های ایران، تاجیکستان، بخارا و سمرقند و کشمیر و... سخن می‌گویند، همان دری یا پارسی یا هم پارسی دری است که زبان یک حوزۀ بزرگ تمدنی است.

  وقتی می‌گوییم زبان یک حوزۀ تمدنی این سخن به این مفهوم است که این زبان ، زبان اقوام گونان در این حوزه است که در برپایی کاخ شکوهمند شعر و ادبیات آن نویسنده‌گان، شاعران و گوینده‌گان اقوام گوناگون این حوزه سهم دارند. در آثار پژوهش‌گران و دانشمندان دیگر نیز این زبان به نام دری و پارسی دری نیز یاد شده است. نمی خواهم احساسات کسی را برضد خود بر انگیزم، به گمانم آنانی که دو پای را در یک موزه کرده و می‌گویند که دری زبان نیست و زبان ما پارسی است و دری را به رسمیت نمی‌شناسیم و دری صفت فارسی است در اشتباه و تاریکی قرار دارند.

به همین گونه آن شمار کسانی که زبان را از روزنه سیاست می‌بیند و بعد می گویند زبان ما دری است و با پارسی رابطه‌یی نیز در گمراهی به سر می‌برند. یا هم به دلایلی زبان شناسی و زبان را نیز سیاسی می‌سازند.

از دانشمندان دیگر ایران  داکتر ذبیج الله صفا نیز باورمند است که دری، پارسی و پارسی دری یک زبان اند و فارسی زبانی نیست که به فارس ایران و قبایل آن تعلق داشته باشد. او در کتاب تاریخ ادبیات در ایران، چنین می نویسد: « از قرن سوم و چهارم به بعد این لهجه را که پس از تشکیل دربارهای مشرق در عهد اسلامی به صورت زبان رسمی در آمد با اسامی مختلفی مانند: دری، پارسی دری، پارسی، فارسی خوانده و آن را در برابر عربی ( = تازی) و پهلوی ( - پهلوانی) قرار داده اند.
این پارسی که در تسمیۀ فوق به کار رفته است غیر از پارسیک به معنی پهلوی عهد ساسانی و پارسی یا فارسی به معنی لهجۀ متداول در فارس است. ( که از قدیم الایام بدان نام خوانده می‌شد).

 در این جا پارسی بیشتر برای مقابله عربی (= تازی) و ترکی به کار رفته و به معنی اعم " ایرانی" است نه برای انتساب به قبیله و قبایل معینی از ایرانیان. مثلاً در ترجمۀ تفسیر طبری که به امر منصور بن نوح سامانی از تازی به پارسی گردانده شده است، می بینیم که :" این کتاب تفسیر بزرگ است از روایت محمد بن جریر الطبری رحمة الله علیه، ترجمه کرده به زبان پارسی دری ..." و چند سطر بعد چنین آمده است: " پس دشخوار آمذ بروی خواندن این کتب و عبارت کردن به زبان تازی و چنان خواست کی مر این را ترجمه کنند به زبان پارسی" و صاحب تاریخ سیستان شعر محمد بن وصیف و معاصران او را که در بارۀ یعقوب گفته اند"پارسی" نامیده است. فردوسی زبانی را که کلیله و دمنۀ عبدالله بن المقفع به امر نصر بن احمد بدان در آمد « پارسی دری» خوانده:

به تازی همی بود تا گاه نصر

بدان گه که شد در جهان شاه نصر

بفرمود تا پارسی دری 

نبشتند و کوتاه شد داوری

و زبان همین ترجمه را ابومنصور المعمری در مقدمۀ شاهنامۀ خود "پارسی" گفته است در مقابل پهلوی و تازی: " مامون آن نامه بخواست و آن نامه بدید؛ فرمود دبیر خویش را تا از زبان پهلوی به زبان تازی گردانیذ، پس امیر سعید نصر بن احمد این سخن بشنید، خوش آمدش، دستور خویش را، خواجه بلعمی، بر آن داشت تا از زبان تازی به زبان پارسی گردانید" و باز فردوسی زبان خود را در شاهنامه پارسی گفته است:

بسی رنج بردم در این سال سی

عجم زنده کردم بدین پارسی

در مواردی "پارسی" یا "دری" را  در برابر "پهلوی" ( = پهلوانی) آورده است:

همان بیور سپش همی خواندند

چنین نام  بر پهلوی راندند

کجا بیور از پهلوانی شمار

بود در زبان دری ده هزار

نگر آن که گفتار او بشنوی

اگر پارسی گوید ار پهلوی

(تاریخ ادبیات در ایران، ج اول، ص 161- 162)

البته در متون نظم پارسی دری نمونه های فراوانی وجود دارد که شاعران گاهی شعر خود را دری و گاهی هم پارسی گفته اند.

این جا صفا دری را زبانی می‌داند که آن را فارسی و پارسی دری نیز گفته اند. بحث او استوار بر یک زبان است به نام‌های دری، پارسی دری  و پارسی.

دو نکتۀ بسیار مهم در گفته‌های صفا دیده می‌شود : نخست این که او به این با ور است که زبان دری یا پارسی از آمیزش زبان پهلوی ساسانی و عربی پدید آمده است. البته همان گونه که کدکنی گفته است، روزگاری چنین باوری وجود داشته؛ اما به گفتۀ کدکنی  پس از پیدایی نمونۀ خسروانی دوران ساسانیان و پژوهش‌های تازه، دیگر تردیدی برجای نمی ماند که سروده های این زبان به پیش از اسلام می رسد. بدون تردید در زبانی که شعر پدید می آید به این مفهوم است که آن زبان باید به مرحلۀ افرینش ادبی رسیده باشد و این ممکن نیست تا زبان تاریحی از تحول و توسعۀ را پشت سر نگذاشته باشد. برای آن که یکی و یک بار نمی شود در زبانی شعر پدید آید.

نکتۀ دوم این که صفا باور مند است که زبان پارسی یا دری به حوزۀ فارس ایران و قبایل آن مربوط نیست؛ بلکه این جا پارسی به مفهوم یک حوزۀ بزرگ است و پارسی در برابر عربی قرار می‌گیرد.

در افغانستان شماری از متعصبان که گسترۀ زبان را از پنجره‌های تنگ سیاست‌های سیاه برتری خواهانه نگاه می‌کنند، پیوسته همین سخن نادرست را تکرار می‌نمایند که گویا پارسی زبان بیگانه است و حتا طرفدار حذف این زبان از زنده‌گی فرهنگی جامعه اند. در حالی که این پارسی همان دری است و دری همان پارسی. این شمار گویا دایه های مهربان‌تر به دری بی آن که از سرگذشت آن چیزی بدانند چسپیده اند و در تلاش آنند تا در میان دری و پارسی مرز اهنیی پدید آورند و بعد زبان پارسی دری را آن گونه نقشه کسی کنند که خود می‌خواهند.

 در جهت دیگر در تقابل با چنین اندیشه های و سیاست های نادرست فرهنگی شماری از بخشنده گان گشاده دست پارسی زبان،  دری را تنها صفت پارسی می ‌داننند و به آن حیثیت زبان را نمی‌دهند و بدین‌گونه فریاد می زنند ما پارسی زبانیم نه دری زبان. بی خبر از این که تا گفتی فارسی زبانی، دری زبان نیز شده ای و گفتی که دری زبانم فارسی زبان نیز شده ای.

شماری هم  با این استدلال نادرست به میدان می‌آیند که در ایران کتاب بیش‌تر چاپ می‌شود و بیش‌تر پژوهش‌ها صورت گرفته و گویا اگر ایران نمی‌بود دیگر پارسی دری در افغانستان مرده بود. چنین است که می خواهند همه داشته فرهنگی و تاریحی کشور را به ایران امروین ببخشند.

شماری از گماشته‌گان ایران به گونۀ منطم و برنامه ریزی شده سرگرم این پرو پاگند اند که افغانستان نه ادبیات دارد، نه هنر و نه هم دانش و فرهنگ. چقدر باید نادان و فروخته شده یود که چنین چیزی را بتوان گفت که باریغ شماری می‌گویند.

از همه بحث‌های دیگر که بگذریم تا پایان سدۀ چهام هجری چیزی به نام شعر در ایران امروزی ، وجود نداشته است. شعر و ادبیات که شماری از  دانشمندان ایرانی خود معترف اند از این جا به ایران رفته است، نه برعکس.

نخستین بار در افغانستان، واژۀ « دری » به حیث یک زبان در قانون اساسی 1343 خورشیدی جاگزین واژۀ «فارسی» شد. بدین‌گونه مضمون قرائت فارسی در  برنامه‌های آموزشی مکتب‌ها به مضمون دری بدل شد؛ ولی زبان در میان مردم همان بود که بود. گویی بر یک مفهوم جامۀ دیگری پوشاندند. با این حال از همان زمان بدین‌سو دو گونه گرایش در جامعۀ فرهنگی – سیاسی افغانستان شکل گرفت و روز تا روز شدت بیش‌تری پیداکرد.

نخست، آنانی که هرگونه کاربرد (پارسی یا پارسی دری) را به مفهوم جاسوسی و خوش خدمتی به ایران تلقی کردند و گفتند: زبان ما مطابق به قانون اساسی «دری» است، نه پارسی یا پارسی دری. کار به جایی کشیده شد که کسانی به خود حق دادند و هنوز هم حق می‌دهند تا چنان ترافیکی در چهار راه زبان با چراغ سرخ خطر قامت بلند کنند و بگویند زینهار این یا آن واژه را به کار مگیر که وحدت ملی را تخریب می کند! واژۀ بی‌گانه است. فارسی است! یک چنین طرز تفکر بر بنیاد گزارش های رسانه‌یی سبب شد تا حتا در قانون اساسی کنونی افغانستان نیز دست برد زده شود. چنین است که هم اکنون شماری گسترده‌یی از واژگان پاکیزۀ پارسی دری به پشت سیم‌های خاردار تعصب زبانی، تبعید شده اند. 

در واکنش به این امر کسانی هم از اهل پارسی دری چنان در برابر « دری» ایستادند که حتا به تحقیر آن پرداختند.کسانی را هم که تا از دری و پارسی دری سخن گفتند، حکم دادند که اینان کاسه لیسان فاشیزم اند و چاپلوسان قبیله. اتفاقاً چنین یاوه‌ هایی را کسان می‌گویند که در تمامی زنده‌گی خود یک صفحه متن درست، علمی یا هنری – ابی در این زبان نیافریده اند. این هر دو گروه در دو خط افراط گرایی خطرناکی گام بر می دارند. 

به کسی گفتند که به لب بام نزدیک مشو  که می‌افتی! او آن قدر عقب عقب رفت که از سوی دیگر بام بر زمین افتاد. این گروه چنین اند، از آن سوی بام بر زمین خورده اند.

در قانون اساسی 1343خورشیدی. در مادۀ سوم این قانون  چنین آمده است: «از جملۀ زبان‌های افغانستان، پشتو و دری زبان‌های رسمی می باشند.»
اما چرا پارسی در این قانون جایش را به دری داد؟ خاطرات میر محمد صدیق فرهنگ را ورق می‌زنیم. او که عضو کمیسیون تسوید این قانون اساسی بود چنین می‌نویسد: «در مسألۀ لسان همه برین عقیده بودند که دو زبان فارسی و پشتو رسمی شمرده شود و به پیشنهاد من که از طرف شفیق هم تایید شد توافق حاصل آمد تا به جای اصطلاح زبان فارسی، اصطلاح زبان دری به کار رود.»

(خاطرات میر محمد صدیق فرهنگ، 1394، ص 302)

به گفتۀ فرهنگ بحث زبان و دین در کمسیون تسوید بسیار داغ بوده است. حتا شماری هم در کمیسیون خواهان آن بودند که در قانون اساسی نباید نامی از زبان‌ها برده شود. چنان که او از شمس الدین مجروح این گونه روایت می‌کند:

« نظر به حساس بودن موضوع از ذکر مسالۀ زبان در قانون به کلی صرف نظر شود. من با نظر او مخالفت کردم و اظهار داشتم که چون از چند سال بدین طرف برتری پشتو بر السنۀ افغانستان و از آن جمله فارسی، توسط اسناد رسمی و اقدامات عملی دولت محرز گردیده، سکوت در این موضوع در حکم تصدیق سیاست گذشته است که یک قسمت بزرگ ملت با آن مخالفت دارد. بحث ما در این موضوع به درازا کشید. میر نجم الدین انصاری و حمیدالله خان هم با حرارت از نظر من طرف‌داری کردند؛ اما مجروح بر موقف خود ایستاده‌گی داشت و مدعی بود که مساوی شمردن فارسی و پشتو در لویه جرگه یا مجلس موسسانی که به غرض تصویب قانون اساسی دایر گردد با مخالفت مواجه خواهد شد.»

(همان، ص 304)

خوب شاید نتوانیم تصور کنیم که اگر نامی از زبان‌ها در این قانون اساسی برده نمی‌شد، حال با چه وضعیتی رو به رو بودیم که نمی شود در این باب بیش‌تر سخن گفت، برای آن که چنین چیزی واقع نشد؛ اما چرا فرهنگ خواسته بود تا در قانون اساسی، دری جاگزین پارسی شود. او نظر خود را این گونه توجیه می‌کند:

« در قسمت زبان رسمی کشور، اصطلاح زبان دری به جای زبان فارسی به پیشنهاد من در متن درج شده بود. هواخواهان برتری پشتو را غافل‌گیر کرد. آن‌ها ترجیح می‌‌دادند که این زبان مانند سابق زبان فارسی نامیده می‌شد تا آن را بی‌گانه و منسوب به ایالت فارس از ایالات ایران قلم‌داد کرده در افغانستان از رسمیت ساقط نمایند و زبان پشتو را یگانه زبان رسمی و ملی کشور اعلان نمایند. باید گفت که در این موضوع پشتو زبانانی که در کمیتۀ تسوید عضویت داشتند، خصوصأ شفیق و حامد، منصفانه رفتار نمودند. یعنی از اصل رسمی بودن هردو زبان و مساوات در بین ایشان که در متن درج شده بود، صادقانه دفاع نمودند. معذالک چون تعداد هواخواهان پشتو زیاد بود فقرۀ در متن علاوه شد که به حکومت وظیفه می‌داد برای انکشاف "زبان ملی پشتو" تدابیر خاص اتخاذ کند و این توصیه در سالیان بعد از طرف پشتو زبانان یا بهتر است بگوییم بیوروکرات‌های پشتو زبان، به حیث سلاح موثری در جهت حصول هرگونه امتیاز برای خودشان به‌کار رفت و زبان پشتو به حیث زبان ملی یاد شده بود به طوری که ممکن بود از آن چنین نتیجه‌گیری کرد که سایر زبان‌ها ملی نمی‌باشند. اما این نکته بعدها، چنانچه خواهیم دید در لویه جرگه به طور ضمنی اصلاح گردید.»

(همان، ص 335)

فرهنگ نگرانی داشته است که در لویه جرگۀ قانون اساسی ممکن برتری جویان زبانی، زبان پارسی را با چنین بهانه هایی غیرعلمی که گویا تنها زبان ایرانی‌ها است، از رسمیت در قانون اساسی فرو اندازند. از همین سبب پیشاپیش در کمیسیون تسوید قانون اساسی پیشنهاد می‌کند که در قانون اساسی دری جاگزین پارسی شود.

دهه‌ها از این رویداد می‌گذرد. مشکل است تصور کنیم که اگر فارسی در مسودۀ قانون می ماند، چه رخ می‌داد! شاید پس از یک گفت وگو تصویب می شد. بسیار دشوار است پنداریم که فارسی را می خواستند یا می‌توانستند از قانون بیرون کنند! زبانی که در افغانستان حیثیت بین القومی دارد. خانوادۀ سلطنتی نیز به این زبان سخن می‌گفتند. آیا کسانی و برتری جویانی در آن روزگاری که افغانستان خواسته بود تا وارد میدان پر چالش دموکراسی شود، می توانستند زبان پارسی را از قانون اساسی بیرون کشند؟ می‌توان تصور کرد که  ممکن نبود که چنین شود آن گونه که فرهنگ پنداشته بود!

دیدگاه فرهنگ بدون تردید یک دیدگاه و نظر خیرخواهانه نسبت به زبان پارسی دری بوده، یعنی او می خواسته تا این زبان چه به نام دری و چه به نام پارسی یا فارسی رسمیت و ملی بودن خود را در قانون اساسی حفظ کند؛ اما پس از آن همین جاگزینی دری در قانون پیوسته در عرصۀ زبان و فرهنگ در افغانستان تنش‌زا و چالش برانگیز بوده است. شماری از این امر برای اهداف متعصبانۀ خود چنان استفاده کردند که گویی زبان فارسی در میان ایران، تاجیکستان، سمرقند و بخار در اوزبیکستان توته کیکی است که باید با تیغی آن را  از هم جدا کرد تا جایگاه بزرگ آن را خورد و کوچک ساخت.
به هر صورت می رویم به نخستین نشست‌ تصویب قانون اساسی که در پیوند به زبان‌ها چه رخ داده بود. فرهنگ می نویسد:

«بالاخره مجلس افتتاح گردید. متن به هردو زبان پشتو و دری از جانب شفیق قرائت می‌شد و بحث برآن صورت می‌گرفت. دیباچه و دو مادۀ اول با یک اندازه مباحثه؛ اما بدون تشنج خاص، به تصویب رسید. اما در مادۀ سوم که مربوط به زبان بود مخالفت یک عده از پشتو زبانان با متن، که به هردو زبان پشتو و دری حیثیت مساوی می‌داد آشکار گردید. کمیتۀ تسوید و یک عده از اعضای کمیسیون و اعضای جرگه از متن مدافعه می‌کردند و در این مباحثه من سهم فعال داشتم.

 در ضمن این مباحثات غلام محمد خان فرهاد در خلال بیانیه‌ای با همان اصطلاحات عوام فریبانۀ ویژۀ خودش اظهار داشت که برادران عزیز، باید گردن بسته‌گی نشود. همه دنیا می‌دانند که در افغانستان پشتون‌ها اکثریت دارند و دیگر مردم اقلیت. چون در تمام دنیا جزء تابع کل است لهذا غیر پشتون‌ها باید در این مساله پافشاری نکرده و از نظریۀ اکثریت پیروی کنند و زبان پشتو را به حیث یگانه زبان رسمی کشور بشناسند. در حالی که من خود را آماده کرده بودم که راجع به ترکیب اجتماعی افغانستان و حقوق اقلیت‌ها در نظام مبنی بر دموکراسی به او جواب بدهم، آقای شریفی جاغوری نوبت گرفت، در ضمن بیانیه‌یی مملو از فصاحت و بلاغت بی‌نظیر، مساله را از زاویۀ مذهبی مطرح نموده چنین اظهار داشت: " زبان مایۀ شرافت انسان بر سایر حیوانات است. چنانچه خداوند تعالی در صفت انسان و ترجیح آن بر سایر حیوانات فرموده اند که : " علمه البیان" یعنی به او ، یعنی به انسان، بیان و گفتار و لسان آموختیم؛ اما نفرموده اند که " علمه الپشتو" و یا " علمه الفارسی" و حتی " علمه العربی" که زبان پیغمبر اسلام بود. از این معلوم می‌شود که در نزد خداوند تمام لسان‌ها حیثیت مساوی دارند و کسانی که حالا می‌خواهند یک زبان را بر دیگر زبان‌ها ترجیح بدهند از حکم خداوند تجاوز می‌کنند." این بیانیه چنان بر مجلس تاثیر وارد نمود که دیگر کسی جراًت نکرد راجع به امتیاز و برتری زبان پشتو به حیث زبان ملی و غیر آن، چیزی به زبان آورد و به پیشنهاد یک نفر از اعضا برای آن که سایر زبان‌های افغانستان مثل اوزببکی و غیره هم از قلم نیفتاده باشد، فیصله بر این شد که کلمات " از جملۀ زبان‌های افغانستان" در شروع عبارت ایزاد شود تا ثابت گردد که هرچند دو زبان در کشور حیثیت رسمی دارد؛ اما زبان‌های کشور به همین دو محدود نمی باشد. این جلسه در فضای متشنج سپری شد.»

(همان، ص 344)

ماجرای دری نامیدن این زبان در قانون اساسی افغانستان به همین جا بر می گردد. حال کسانی که می خواهند مفهوم دری را درپای پارسی قربانی کنند، یا کسانی که به نام دری می خواهد پارسی را بر دار تعصب حلق آویز کنند، مربوط خودشان است. از سال‌های دراز که چیزهای می نویسم، وقتی بحث این زبان یا نام این زبان می آید، من می نویسم « فارسی دری» یا « پارسی دری.»

پایان

نام

دیدگاه

جای حرف دارید.

شمارۀ رَمز را وارد کنید. اگر زمان اعتبارش تمام شد، لطفا صفحه را تازه (Refresh) کنید و شمارۀ نو را وارد کنید.