اوزبیک خان و نقش او در امپراتوری (آلتین اوردو) و شکلگیری ملتی به نام اوزبیک - ۲
۳۱ سنبله (شهریور) ۱۳۹٣
ماجرای به قدرت رسیدن اوزبیک خان
همان طوریکه در قسمت اول این نوشته از احوالات اوزبیک خان توضیحات ارایه گردید, مورخین و واقعه نگاران توجه زیادی را به شخصیت اوزبیک خان مبذول داشته اند و در بسیاری اوقات ازبیک خان را به صفت یک حکمفرمای مسلمان از آن تمجید گردیده است.
موضوع دیگریکه واقعه نگاران توجه جدی مبذول داشتند همانا ماجرای به قدرت رسیدن اوزبیک خان است. درین مورد نظریات علمای تاریخنویس به دو کتگوری تقسیم میشود: یعنی اوزبیک خان از طریق انتخابات توسط قورولتای به قدرت رسید ویا که در اثر کودتا به قدرت رسید !!!
بنابر روایت ابوبکر القطبی الاخری در کتاب "تاریخ شیخ اویس" و همچنان در صفحه 199 اثر سلیزنوف یو. و. بنام (نخبگان آلتین اوردو), اوزبیک که برادر زاده توخته خان, خان چهارم امپراتوری آلتین اوردو ( 1291 - 1312 ) و نواسه منگو تیمور بود, او در ماه جنوری سال 1313 بعداز وفات کاکایش یکجا با عموزاده اش قوتلوق تیمور (خان آلتین اوردو 1395 - 1399) برای اظهار تسلیت به بازماندگان کاکایش از اورگینج (در بعضی منابع ازخوارزم) بسوی "بیرکه سرای" پایتخت امپراتوری آلتین اوردو شتافت که فعلآ این جای تاریخی در محله (دریای اختوب) نزدیکی قریه (تساریف) ولایت خودمختار والگاگراد روسیه فدراتیف موقعیت دارد. قابل ذکر است که قبل از دوران حکمروائی بیرکه خان پسر جوچی از نوادگان چنگیز خان (1257 - 1282) پایتخت آلتین اوردو "باتو سرای" بود که فعلآ در شهرک سیلیترننی اولسوالی قارابالین ولایت خودمختار آستره خان, فدراسیون روسیه موقعیت دارد.
یعنی قسمیکه دیده میشود در آن زمان پایتخت و قصر ها بنام حکمروایان مسمی میگردیده است.
آن وقتیکه اوزبیک به پایتخت رسید, دید که "ایل باسر" و در بعضی روایت "ایل باسمیش" فرزند توخته خان متوفی به حمایت امیر ایقسار قادق یکی از قوی ترین چهره امپراتوری آلتین اوردو به صفت خان و جانشین توخته خان اعلام گردیده و خود امیر قادق پست وزیر اعظم را اشغال کرده است
اوزبیک که به خواص زیرکی و دولتمداری مدبرانه معروف است, با تحلیل آنی اوضاع و نبض حکما و نخبگان دربار و مردم درک میکند که برای خاتمه دادن به ملوک الطوایفی در داخل امپراتوری و ایجاد دولت مقتدر آلتین اوردو, ایل باسمیش کاندید مطلوبی برای خان شدن نیست. بنآ این موضوع را با عموزاده اش قوتلوق تیمور (بیکلر بیک = بیگ بیگها "1") در میان گذاشته با کمک او, امیر ایقسار قادق را به قتل رسانیده و قدرت را در امپراتوری آلتین اوردو قبض میکند. به روایت دیگر گفته میشود که اوزبیک, ایلباسمیش و امیر ایقسار قادق هردو را به قتل میرساند.
اما یخشلیگ ثابتوف محقق قزاق در یکی از مقالات خود تحت عنوان (احوالات به قدرت رسیدن اوزبیک خان) مینویسد: احوالات به قدرت رسیدن اوزبیک خان توسط بسیاری نویسنده ها تحقیق گردیده است, اما بعداز نشر جلد اول اولین مجموعه در سال 1884 در مورد تاریخ امپراتوری آلتین اوردو که متکی به منابع محققین عرب است, این نظریه به وضاحت ثابت گردید که اوزبیک از طریق کودتا به قدرت نرسیده بلکه حاکمیت امپراتوری آلتین اوردو را از کاکای بی اولادش به میراث برده است. ولی در جلد دوم همین مجموعه که به منابع پارس ها اتکا میکند گفته شده که اوزبیک از طریق کودتا به قدرت رسید.
Grekov B D en Jakobovski A U
گرکوف ب د و یعقوبوفسکی آ یو میگوید که اوزبیک فرزند توخته خان نبود و بنآ حق به میراث بردن قدرت را نداشت. مگر بسیاری از مورخین با نظر فوق موافق نیستند و میگویند:
که در سیستم دولتداری آلتین اوردو قدرت از آن خان و حکمفرما نبود که بازمانده های او قدرت را به میراث میگرفت بلکه قدرت از آن مردم آلتین اوردو بود و برای به میراث گرفتن قدرت در امپراتوری آلتین اوردو در پهلوی دیگر شرایط و شایستگی, کافی بود که آن شخص مربوط همین امپراتوری آلتین اوردو باشد.
Vasili Bartold (3 (15) november 1869, San peterburg — 19 august 1930, Leningrad)
وسیلی بارتولد تاریخ نویس روس جرمنی الاصل در مورد رژیم حقوقی دولت آلتین اوردو میگوید که در سیستم آن یک قانون واحد وجود نداشت که کی میتواند قدرت را به میراث ببرد. چونکه قدرت مربوط نسل بود یعنی هر کسیکه مربوط سلسله چنگیز خان میبود.
شرق شناس و داکتر علوم تاریخ تورسون اکرامویچ سلطانوف میگوید: قانون واحدی برای به میراث گرفتن قدرت وجود نداشت. کافی بود که کاندید مربوط آلتین اوردو باشد. آخرین وصیت حکمروای فقید در جانشینی اش از نظر دور نبوده اما آخرین وصیت به معنی شهزاده تعیین کردن هم نبود. در صورت عدم موافقت نخبگان و آقسقالان برای شخص وصیت شده گفته میشده که او هنوز سن مناسب ویا تجربه کافی برای اداره دولت ندارد. به این شکل با تفاوت از سیستم دولتداری در اروپا هیچ گاهی قدرت دولتی به صغرای متوفی به شکل میراثی سپرده نمیشد.
بنآ از هفت واقعه انتقال قدرت در امپراتوری آلتین اوردو از باتو تا توخته فقط دو واقعه انتقال قدرت از پدر به پسر بوده است. اما در متباقی حالات خان ها از جانب قورولتای (کنگره) انتخاب و تصویب میگردیده است.
به این اساس ما متیقین میشویم که اوزبیک کاملآ مستحق بود تا بر تخت امپراتوری آلتین اوردو بنشیند.
یک تصور دیگر هم در بین بعضی از واقعه نگاران در مورد نحوه به قدرت رسیدن اوزبیک خان وجود دارد اینست, گفته میشود که توخته خان, اوزبیک را در سال 1312 به صفت سرلشکر خود منصوب کرده و خود بطرف (اوروسها) که تحت قیمومیت آلتین اوردو بود روان شد مگر در راه که هنوز از ساحه پایتخت خارج نگردیده بود به تاریخ 9 اگست 1312 وفات کرد. امیر ها و "ناویانها" یعنی اشراف های مغول به بحث نشتند که جانشین توخته خان را تعیین بکنند. درین حال قوتلوق تیمور امیر ارگ گفت که حق خان شدن متعلق به ایلباسر فرزند توخته خان است اما قبل از تاجپوشی ایلباسر باید اوزبیک کشته شود که او دشمن ماست و مانع این انتخاب نگردد. (علت دشمن دانستن اوزبیک این بود که اوزبیک همیشه از امرای آلتین اوردو تقاضا میکرد که آنها دین اسلام را قبول کنند. به این سبب آنها همیشه در پی آن بودند که چطور اوزبیک را از آلتین اوردو دور کنند) امیر ها و اشراف با طرح قتل اوزبیک موافقت کردند. برای عملی کردن این پلان دعوت بزرگی را ترتیب دادند. درین مجلس که دسیسه بر علیه جان اوزبیک طرح ریزی شد, یک شخص دیگری نیز بنام قوتلوق تیمور حضور داشت که به مجرد آمدن اوزبیک در قصر, او را از دسیسه آگاه نمود.
اوزبیک به مجرد آگاهی از قضیه, به سواری اسپ خود بسوی قشون خود شتافت و با سازماندهی تدارکات منظم امرای آلتین اوردو و اشراف مغول را درهم کوبید و خود را خان امپراتوری آلتین اوردو اعلام نمود.
فرضیه به قدرت رسیدن اوزبیک خان از طریق کودتا و خونریزی در مبحث اوزبیک خان تا یک زمان طرفدارانی داشت اما در سال 1992 بعداز یک پژوهش همه جانبه و نفوذ کتابی بنام (یادبودی از تاریخنگاری صحرائی) چنگیزنامه اثر اوتمیش حاجی ابن مولانا محمد دوستی در حلقات اکادمیک علوم تاریخی, دیگر شبهه ئی باقی نماند که اوزبیک از طریق تدویر قورولتای به خانی آلتین اوردو انتخاب گردید.
پژوهشگران هریک:
Malov N M, Malishev A B, Pakushin A I
مالوف ان ام, مالیشیف آ ب و پکوشین آ ای به این نظر بودند که اوزبیک کاملآ از طریق صلح آمیز به قدرت رسید.
پژوهشگر میسکوف ای پی
( Miskov E P)
نیز به همین نظر است که اوزبیک از طریق قورولتای خان آلتین اوردو برگزیده شد. او میگوید درین پروسه بایلون کیلین و قوتلوق تیمور عموزاده اوزبیک نقش مهمی را برای متقاعد ساختن متنفذین آلتین اوردو بازی نمودند.
میسکوف برای اثبات ادعای خود به دلایل ذیل متوصل میشود:
1- توخته خان در وقت وفات خود هیچ وارثی نداشت و از قول مورخین مصری ایلباسر سه سال قبل از وفات پدرش فوت کرده بود و منبع دیگر عربی در صغیر بودن ایلباسر برای وراثت مقام خانی آلتین اوردو تآکید میکند.
2 - دلیل دیگر گزارش سفرای مصر است که در وقت وفات توخته خان و اینوگریشن (تخت نشاندن) اوزبیک خان حضور داشتند اما در گزارش ایشان به غیر قانونی بودن این تخت نشینی هیچ چیزی گفته نشده است.
3 - به جواب آنانیکه استدلال کرده بودند که اوزبیک به صفت یک مسلمان حق وراثت خانی را نداشت میسکوف میگوید که اوزبیک بعداز انتخاب اش در سمت خان آلتین اوردو اسلام آورد
به هر حال اوزبیک خان در ماه جنوری سال 1313 میلادی به صفت خان پنجم امپراتوری آلتین اوردو به قدرت رسید
پایان قسمت دوم
ادامه دارد
"1" بیکلر بیک - پست دولتی بیکلر بیک (بیک بیکها) در ساختار اداری و دولتی امپراتوری آلتین اوردو, شامل صلاحیت قومنده اوردو, اداره روابط امور خارجی و قاضی القضات میگردید
منابع:
1 – شخصیت اوزبیک خان
2 – براقچی خاتون
3- فرماندهان مشهور جهان
4- اوزبیک, خان آلتین اوردو
5 – شورای مفتی تاتارها (ازبیک خان
6- اوزبیک ها قصر نشینان تورک ها
7- ازبیک ها, سوالات و جوابات
8 – افسانه ها و واقعیت های آلتین اوردو
9 – اردوی نگی ها
10 - اوزبیک خان و شرایط شهزاده های روس
11 - اوزبیک خان و ایوان کاپیت - یوتوپ
12 - اوزبیک ها اشرافیت خلق تورک و سارت ها تجارت پیشه گان آسیا میانه - بخش اول مقاله رستم جان عبدالله یف
13– ویکپدیا به زبانهای اوزبیکی, آذری, تورکی, عربی,هالندی و روسی
به دیگران بفرستید
دیدگاه ها در بارۀ این نوشته
دكتور همت فاريابی