سرخوشی زنده گی در رمان «رازِ آهو»
٢٣ سرطان (تیر) ١٣٩٢
رمان: رازِ آهو
نویسنده: نسیم خلیلی
ناشر: زریاب، 1392 خورشیدی
جای نشر: کابل
«خیال دیدن تو هنوز با من است. حتا حالا که هدیه ام را به تو داده ام. یادت می آید قرار مان همین بود؟ قرار بود هدیه ای درخور تو بیابم و به پایت بریزم و ما از هم کنده شویم؛ اما مگر میشود پیچک را از تن درخت صنوبر کند؟ نه. برای همین هم هست که با خیال دوباره دیدنت برایت می نویسم. خیال دیدن دوست. که شاید حالا توی شهری از هندوستان، جایی مثل بمبی رو به دریا ایستاده و ملاممدجان می خواند. و با همین خیال شیرین، تا بمبی می روم و زیر باران، خیس می شوم. و با زنی که قصه ی سرزمین اش را می نویسم، کنار دروازه ی هند عکس یادگاری می گیرم. ما هنوز هم در شرق ایم، شرقی تر از ایران من، شرقیتر از افغانستان تو، جایی که خورشید از آنجا طلوع می کند. خورشیدی که می شود دست هایت را حمایل اش کنی تا غروب نکند، مثل آن عکسی که تو از من گرفتی، من توی آن عکس فقط سایه ای سیاه بودم و قرص نارنجی خورشید انگار همه ی شرق بود توی دست هایم که شاید می خواستم یکجا به تو هدیه کنم. این هدیه، آن هدیه ی درخوری بود که می خواستم به پایت بریزم؟» (رازِ آهو: 25).
رمان رازِ آهو، قصه ی دل باختن وُ عشق است؛ دل باختن مردی به زنی، دل باختن زنی به مردی، وَ عشق بی پایان آدمی به آدمها، به چیزها، به زنده گی، به گذشته،گذشته ای که رفته است از آدمی دور شده است، وَ به آینده، آینده ای که ممکن اتفاق بیفتد، وَ به اکنون، اکنونی که وسط گذشته وُ آینده است؛ معلوم نیست که دلشوره گی، سرخوشی، حس، حال، امید، نومیدی وَ انرژی را از گذشته می گیرد یا از آینده. به هرصورت، انسان در این وسط، به عجز وُ درمانده گی می ماند؛ به عجز وُ درماندهگی ای که در آن بایستی، دل بست، در آن اگه به جای هم نمی شود رفت، اما می شود توسعه یافت وُ، رشد کرد.
رازِ آهو، ما را در میان همه درمانده گی های که زندهگی دارد، به سوی سرخوشیِ ممکن زنده گی می کَشاند؛ سرخوشی ای که در نگاه زنان و مردان به وجود میآید وُ، وَ دل های زنان وُ مردان را انباشته از شوق می کند؛ شوقی که نمی شود تصرف اش کرد اما می شود باهاش به زنده گی، ادامه داد.
رمان، گاهی چنان انباشته از عشق می شود که راوی وُ شخصیت های داستان، با ماهیت هستی شناسانه ی عشق، با هستی وُ چیزها در تبادل وُ همذات پنداری متدوام قرار می گیرند؛ انگار که راوی وُ شخصیت های داستان، روحی اند که در هر چیز حلول می کنند یا روحی اند، سبکبال وُ رها؛ با نسیمی، از تهران به کابل، از کابل به دهلی، از دهلی به بلخ می روند؛ زمان وُ مکان، فضا- زمینه ای است متحرک که روای وُ شخصیت ها در آن، فراتر از منطق زمان وُ مکان، به راحتی، حرکت می کنند وُ، وارد هر جایی وُ، هر زمانی، می شوند.
قصه ی رمان از پایان، آغاز می شود؛ زمان به عقب برمی گردد؛ واقعیت های گذشته با یادداشت های کتابچه ی یادداشت روشان، که شخصیت محوری رمان است، درهم تنیده می شود؛ انگار که یادداشت ها، مفهوم جهان واقع را تحت تاثیر قرار می دهد، وَ روای نه با جهان واقع بلکه در جهان یادداشت ها به سر می برد؛ زنده گی شخصیتهایش را بنا به همان یادداشت ها روایت می کند؛ حتا زنده گی خودش وَ جهان پیرامون اش نیز بنا به تداعی های همان یادداشت ها، روایت می شود.
رمان با سه زاویهی دید روایت میشود: اول شخص، دوم شخص وَ سوم شخص؛ وَ روایت به شکل زیگزاک ارایه می شود؛ روایت، مستقیم به پیش نمی رود؛ انگار که روایت دور خود می چرخد و همانجا در دور خود رشد می کند وُ توسعه می یابد؛ در جهان رمان، حادثه ای عملن اتفاق نمی افتد؛ همه چه، گذشته است؛ روای است که بنا به یادداشت ها وَ بنا به یادمان وُ خاطرات شخصی خودش از دوره ی کودکی وَ نوجوانی، زنده گی خودش وَ دوستان اش را به یاد می آورد؛ آدم تصور می کنه که رمان، خودگویی درون ذهنی روای است، وَ همه چیز در ذهن روای می گذرد؛ بنابر این، می توان رمان را از نوع رمان های سیلان آگاهی، تصور کرد؛ برای این که جهانی که در رمان ارایه می شود بنا به تجربه ی شخصی هردو راوی است از زنده گی، چیزها، آدم ها وَ جهان. می توان رمان را بنا به «من می اندیشم»ی هردو روای تصور کرد.
هردو روای زن اند، روای بخش اول رمان، صنوبر است که دوست دوره ی کودکی روشان و مریم، همسر روشان، است. بعدها که بزرگ تر می شوند روشان می رود کشورهای شرقی برای عکاسی؛ مریم می رود ایتالیا، وَ از روشان جدا می شود. روشان، در بلخ افغانستان، عاشق دختری بنام آهو می شود؛ در ضمنی که عاشق آهو است؛ عاشق مریم نیز است. سرانجام روشان در انفجاری در هلمند، یک پایش را از دست میدهدوُ، معیوب می شود. روشان، رویدادهای زنده گی اش را، علاقه وُ احساس اش را نسبت به عشق، وَ برداشت هنری اش را از جهان، یادداشت کرده است؛ این یادداشت ها را صنوبر، هر از گاهی می خواند؛ بنا به همین خواندن است که تداعی های فراتر از این یادداشت ها در ذهن روای اتفاق می افتد؛ وَ این اتفاقات ذهنِ روای؛ روایتی می شود برای ارایه ی رمان. تا روایت رمان به راوی میرسد چند لایه ی هستی شناسانه صورت می گیرد؛ نخستین لایه، همان واقعیت های است که در زندهگی روشان، اتفاق افتاده وُ، روشان بنا به مظاهر اتفاق ها بر ذهن اش، این اتفاق ها را یادداشت برداری کرده است؛ لایه ی دوم جهانی ست که در کتابچه ی یادداشت، است؛ رابطه ی هستی شناسانه ی راوی نه با جهان واقع بلکه با جهان کتابچه ی یادداشت، استوار است؛ بنا به همین رابطه است که راوی، روایت را ارایه می کند؛ روایتی که راوی ارایه می کند، آمیختاری از تداعی های ذهنی راوی با یادداشت ها، با زنده گی کودکی اش، وَ جهان کنونیِ پیرامون اش است؛ وَ این روایت، لایه ی سومَ هستی شناسی است؛ این لایه های هستی، خواننده را به این اندیشه وا می دارد که کدام لایه ی هستی شناسی، معتبر است؛ درحالی که هستی، امری ست ابداعی؛ هرسه لایه ی هستی شناسی، اعتبار ابداعیِ خود شان را دارد؛ این لایه ها به رمان امکان داده تا فراتر از هستی شناسی رمان مدرن، بینشِ هستی شناسیاش را ارایه کند.
صنوبر که از دوستان دوره ی کودکیاش جدا شده، دچار نوستالژیا شده است؛ یادداشت های روشان نیز نوستالژیایی ست از زندهگی در شرق، نه تنها در شرق کنونی بلکه در شرق آرمانی، شرقی که انگار در گذشته وجود داشته؛ این چند لایه گی نوستالژیا، از روای، شخصیتی ارایه می کند که همش در حس وُ حال گذشته است؛ از یادآوری گذشته، به نوعی حال می کندوُ، لذت می برد؛ وَ یادداشت های روشان برایش، سرخوشی ای می شود؛ سرخوشیِ زنده گی. سرخوشی ای که به روای امکان می دهد در شرق ممکن؛ شرقی که فراتر از زمان وُ مکان می تواند وجود داشته باشد، زنده گی کند. این زنده گی در شرق آرمانیِ ممکن، زمان وُ مکان رمان را فراتر از زمان وُ مکان واقعی، ارایه می کند؛ انگار راوی از آغاز تا اکنونِ زمان وُ مکان شرق، حضور داشته یا می تواند حضور داشته باشد؛ این شرق فراتر از زمان وُ مکان، همچون هستی ای در کتابچه ی یادداشت روشان، وجود دارد. روشان، دلش برای دستیابی شرق آرمانی ممکنی که می تواند تصورش را کند، تنگ می شود، وَ یادداشت ها، این دلتنگی روشان را به راوی نیز سرایت می دهد، وَ راوی را با خود می برد؛ اما هم روشان وَ هم راوی به شرق فعلی می افتند؛ شرقی که دیگر شرق آرمانی نیست؛ شرقی ست که در آن نمی شود زیست؛ هرکسی می خواهد از اینجا کنده شودوُ، برود غرب:
«نوشته بودی دوست داری هتل تاج محل را ببینی و من چرا بغض کرده بودم؟ این هتل باید همان جایی باشد که یکبار توی عملیات تروریستی ، سقف اش سوخت. چرا آتش همه جای شرق هست؟ فرقی نمی کند کجا باشی. هرات یا بمبی. انتحار و مرگ و خونابه همه جای شرق هست. و من تا بیست وشش نوامبر 2008 رفتم. همه جا بودم. میان جنازه های سوخته. چایانه چاتراپاتی. هتل تاج محل، سینما، بار، خیابان... همه جا بودم و می دیدم که اسلحه، آدم ها را می کُشند.» (رازِ آهو: 70).
در این میان راوی دنبال زنده گی گمگشته ی خویش است؛ انگار که دوره ی کودکی زندهگی روای وُ دوستان اش، همان شرق آرمانی ست؛ شرقی که دیگر نمی توان در شرق فعلی، پیداش کرد. دوستان کودکی راوی، هرکسی، جای رفته است دور از ایران در شرق وُ غرب آواره شده اند؛ سرنوشت، همین گونه است که آدم ها ازهم جدا شوند؛ وَ این جداشده گی آدم ها؛ ایده ی بهشت گم شده را برای آدمی بیافریند؛ هر آدمی، بهشت گم شده ی خودش را دارد؛ انگار که این بهشت در کودکی اش همچون سکه ای گم شده باشد؛ با آنکه آدمی بنا به گفتهی شاعر روسی، آخماتوا، در دورهی کودکی نمیتواند سنجشگزاری کند که در کودکی، خوشبخت بوده است یا بدبخت؛ زیرا دنیای کودکی با دنیای بزرگسالی آدم ها فرق دارد؛ دلخوشی های کودکی دلخوشی های ست که می تواند در جهان کارتونها اتفاق بیفتد؛ درهرصورت، کودکی، دنیای قشنگی دارد؛ دنیای بازی هایی که توانسته ایم انجام اش بدهیم؛ جهان آرمانی روای، در کودکی اش مانده، که تصورش را می تواند اما پیدایش نه؛ زیرا جهان کودکی اش دیگر تکه- تکه شده وُ، با هر دوستی دوره ی کودکی اش رفته جایی؛ مریم رفته میلان، روشان رفته شرق دور، غریبه شده است، پسر عموها وُ دختر عموها همه رفته اند سرشان برای زنده گی خم شده اند؛ هرکسی گرفتار زندهگی اش شده است؛ یعنی که مردی یا زنی برای روزگار شده اند؛ این شاید تنها صنوبر است که به جای همه رنج می کَشد؛ به جایی همه می رود تا سکه ی زرینی را پیدا کند که در جهان کودکی از پیش همه ی شان گم شده است.
وَ، روای دوم، آهو است، معشوق روشان؛ آهو نیز دچار حس وُ حال گذشته است؛ حس وُ حالی گذشته ای که کشورش، نسبتن آرام بوده، مهاجر نبوده اند، با پدر، مادر، برادران، خواهران وُ نزدیکان، در خانوده می زیسته اند؛ اما این خوشی ممکن با جنگ ها بهم زده می شود؛ تعدادی در جنگ کشته می شوندوُ، تعدادی هم معیوب وُ آوره وُ مهاجر؛ وَ آهو نیز به عشق عکاس ایرانی دل می دهد، وَ زنده گی عاشقانه ای را تجربه می کند که دیگر این زنده گی عاشقانه، آهو را رها نمی کند حتا وقتی که با طاهر، مرد افغانستانی، هم ازدواج می کند. آهو، ناگزیر می شود تا تجربه ی زندهگی اش را یادداشت کندوُ، سرانجام این یادداشت ها را در داستان ارایه کند؛ در حقیقت، آهو، هم راوی وَ هم نویسنده ی بخش دوم رمان است. آهو، تجربه ی زنده گی عاشقانه اش را در رمانی می نویسدوُ، میخواهد نشرش کند؛ اما زمان وُ مکان دست بهم می دهد، تاریخ درنوردیده می شود؛ روشان وُ آهو، با بکتاش وُ رابعه یکی می شوند؛ انگار بازهم فاجعه ی عشق، در شرق تکرار می شود؛ فاجعه ای که انگار ازلی وُ ابدی ست؛ وَ هر عشقی، در شرق، سرانجام بایستی در واقعیت تلخِ زنده گی رابعه وُ بکتاش، تکرار شود؛ بکتاشی کشته شود، وَ رابعه ای در گرمابه رَک زده شودوُ، با خون اش روایت زنده گی اش را به دیوار گرمابه، بنویسد.
رمان، طوری که از پایان، آغاز می شود، همان جا می ماند؛ همان جا در یادداشت های روشان وَ در یادداشت های آهو؛ وَ این یادداشت ها، سرخوشی زنده گی شخصیت های رمان می شود؛ سرخوشی که می شود باهاش زنده گی کرد اما نمی توان تصرف اش کرد؛ سرخوشی ای که به امر والا می ماند.
رمان را می توان از رمان های ایده وُ اندیشه دانست؛ رمان هایی که ویرجینیا ولف وَ سارتر نوشته است. سه شخصیت رمان رازِ آهو «روشان وَ دو راوی» زنده گی اندیشمندانه دارند؛ روشان، عکاس- فیلسوف است، وَ صنوبر وُ آهو، راوی- فیلسوف اند؛ هرسه، با پرسش ها زنده گی می کنند؛ خوردن وُ پوشیدن شان زیاد دیده نمی شود؛ کردار شان درکل با دگه آدم ها تفاوت دارد؛ روشان را میشود عکاس- فیلسوف قبول کرد اما درباره ی دو راوی می شود اندک تامل کرد که چگونه این همه دانایی فلسفی را به دست آورده اند؛ درحالی که زیاد نمی دانیم که صنوبر وُ آهو چه خوانده است؛ اما صنوبر مانند هگل، انگار فیلسوف روح باشدوُ، از روح شرقی وُ غربی حرف می زند؛ وَ آهو، انگار بعد از افلاتون، فیلسوف عشق است که از چیستی عشق، وَ از کردار عشق اروتیک سخن می گوید؛ با آنکه در آغاز دختری ست ناراحت از تن وُ جان خودش؛ درست که هر دو روای، به نوعی، روایت شان را از برداشت های روشان ارایه می کنند؛ اما برداشت های روشان را بنا به ذهن شناسای (سوژه) خود شان که از هستی دارند، تدوین وَ ارایه می کنند. آهو، با روایتی از روشان از عشق می گوید:
«... درهای قلب آدم ها هرجای جهان که باشند به روی عشق باز است... حتا اگر زوج شان را انتخاب هم کرده باشند باز هم قلب شان برای دوست داشتن درهای گشوده دارد...» (رازِ آهو: 162).
تصوری را که آهو از کردار اروتیک ارایه می کنه، بسیار دانایی می خواهد تا یک زن شرقی به ویژه یک زن افغانستانی به این تصور برسد:
«نامه را هیچ وقت برایت نفرستادم. چون خیلی از حرف هایم را نگفته بودم. نگفته بودم که من هم دلم می خواهد با تو عشق بازی کنم. حتا اگر شده یکبار فقط. وقتی طاهر خانه نیست. میتوانستم دست ات را بگیرم و با خودم به خانه بیاورم[ات]. ببوسمت. تمام تنت را نوازش کنم. بعد تو زبانم را دور لب هایم بزنی. لب هایم را بلیسی. و بذاق گرم ات تمام صورتم را بگدازد. دوست داشتم سینه هایم را مثل نارنج توی مشت ات می گرفتی. گرم می فشردی. و هرچه بوسه در دل داشتی روی تنم می ریختی. من با موهای سینه ات بازی می کردم. سیبک گلویت را می بوسیدم و لاله ی گوشت را به دندان می گرفتم و در حفره ی گوش ات می گفتم تا آخر دنیا دوست ات دارم، حتا اگر گناه باشد، حتا اگر خدا نخواهد...» (رازِ آهو: 154).
درست است که عشق در هرکجایی به طور غریزی می تواند اتفاق بیفتد؛ البته تعدادی کمی از زنان افغانستانی شاید بتواند عشقی بی احساس گناه انجام بدهد؛ اما عشق توام با آگاهی، وَ دانایی از عشق، شاید برای زن افغانستانی، هنوز قابل تصور نباشد.
این که نویسنده، دو روای زن را آفریده است تا جهان، مردان وَ یادداشت مردان را به ابژه تبدیل کنند، وَ خود شان سوژه (ذهن شناسا) وُ فاعل نفسانی شوند؛ کاری ست خیلی درخور اهمیت، وَ در ادبیات داستانی زبان پارسی، پیشرو است. من، فکر میکنم دانایی نویسنده ی رمان (نسیم خلیلی پژوهشگر وُ تاریخ نویس) با دانایی دو راوی وحدت می یابد؛ وَ اتصال کوتاه که در داستان نویسی پست مدرن مطرح است، بین دانایی شخصیت های داستانی که هردو راوی باشد وَ شخصیت واقعی که نویسنده باشد، رخ میدهد.
رمان، رمانیست که دیدگاه انتقادی را نسبت به فرهنگ شرقی، که در شرق در جریان است، مطرح میکند؛ وَ درکل، بررسی از زنده گی وَ فرهنگ شرقی ارایه میکند، به طور خاص زنده گی سیاسی، اجتماعی وَ فرهنگی افغانستان را ارایه می کند؛ حتا گاهی به رمان تاریخی نزدیک می شود؛ زیرا در این رمان از تعداد شخصیت های تاریخی افغانستان معاصر نام میبرد، وَ رویدادهای تاریخی افغانستان در رمان بازتاب پیدا می کند؛ وَ یک دید برونگرایانه وَ بی طرفانه از افغانستان ارایه می شود که برای یک خواننده ی افغانستانی می تواند خیلی با اهمیت باشد تا به خودش و به کشورش، فکر کند.
رمان، انسان ایرانی وُ افغانستانی را به این اندیشه وا می دارد تا به پیشینه ی مشترک فرهنگی وَ جغرافیایی شان فکر کنند؛ پیشینه ی تاریخی ای که در آن باهم زیسته اند، وَ نتیجه ی این پیشینه، هنوز در زبان مشترک، تداوم دارد؛ که رمان رازِ آهو، با نثر ادبی ای که دارد، نمونهی زبان وَ ادبیات مشترک، ایران وَ افغانستان کنونی، می تواند باشد. رمان، بینامتنی (متن آمیخته گی) با ادبیات کلاسیک زبان پارسی، وَ با ادبیات شفاهی ایران وَ افغانستان دارد؛ که این متن آمیخته گی به نثر وَ زبان ادبی رمان، گیرایی وَ جذابیت خاص بخشیده است.
در ضمنِ همه اهمیت داستانی، این رمان، یک رویداد فرهنگی می تواند در ادبیات ایران وَ افغانستان باشد؛ رویدادی که گذشته ی مان را به یاد ما می آورد، وَ با احترام گزاری به گذشته ی مشترک ما می خواهد بگوید که اکنون هم با حفظ جغرافیای سیاسی موجود خویش وَ احترام بهم به عنوان شهروندان دو کشور؛ باز هم می توانیم فراتر از سیاست گزاری حکومت های دو کشور، به عنوان شهروندان مشترک زبان وَ ادبیات پارسی، به ادبیات وَ فرهنگ مشترک خویش، ارج بگزاریم؛ که نوشتن این رمان با شخصیت های داستانی اش، با پیام داستانی اش، با بینامتنیت اش، با یادآوری از بکتاش وُ رابعه، پس از هزار سال، وَ با بکتاش شدن یک مرد ایرانی وُ با رابعه شدن یک زن افغانستانی؛ وَ با نشر این رمان در کابل؛ نمونه ای است از ارج گزاری به ادبیات وَ فرهنگ مشترک موجود مان.
این نوشتار، خوانشی بود از یک خواننده ی افغانستانی؛ که این خوانش، بیشتر معطوف بود به دریافت ممکن یک خواننده، بنا به وضعیت روانی وَ موقعیت فرهنگی خودش که از نظر موضوعی وَ محتوایی، توانسته با رمان رازِ آهو، رابطه، برقرار کند؛ نه معطوفی به توضیح وَ تحلیل ساختاری، تکنیکی، وَ عنصرهای مطرح در رمان.
به دیگران بفرستید
دیدگاه ها در بارۀ این نوشته
| ساره | 06.07.2014 - 09:16 | ||
عجب نازی است | |||
محمد یعقوب یسنا