از «پهنه های اریایی» تا افسانه های آذربایجانی

٩ ثور (اردیبهشت) ١٣٩٢

[و نیز همبودی  ها و همریشگی های زبانی و تباری در گستره ایران و  افغانستان-گ.] [1]

نویسنده: پروفیسور داکتر گارنیک آساطوریان

گزارنده: عزیز آریانفر

پیش درآمد:

 نوشته دست داشت، نسخه فشرده یادداشت های نویسنده[2] به زبان روسی برای سیمینارهای تبارشناسی (اتنولوژی) ایرانی در دانشکده خاورشناسی دانشگاه دولتی ایروان است که در برگیرنده بخش هایی از مضمون کنون دارای مبرمیت ویژه  به دلیل برخی از فرایندهای سیاسی – و  همانا، موضوع «اقلیت آذری» در ایران، و شمار نفوس آن، مسایل «تورکی زبانی زدگی» (tyurkofonii) برانگیختن گرایش های جدایی خواهی در این کشور و هویت سازی های مصنوعی، تاریخ ریختیابی تبارهای تورکی زبان در جنوب قفقاز، مسائل مربوط به کردها، بلوچ ها، گوران ها، تات ها، عرب ها، و... است.

در روند بررسی دایره اصلی مسایل، همچنین به عرصه های ناپیدای («باطنی» یا ایزوتیریک) مربوط به این موضوع، از جمله برداشت کارشناسیک از تبارشناسی مردم شناسانه (اتنودموگرافی-  etnodemografii ) ایران و ایده دولت، مساله درستی کاربرد چنین واژه های شناخته شده و تعاریف در قبال  ایران معاصر؛ مانند «کشور چند ملیتی» (کثیرالمله)، «اکثریت»/ «اقلیت»، و ....نیز پرداخته شده است.

گذشته از این ها، امیدوارم همان گونه که خود می پندارم، توانسته باشم حتا برخی از سازه های شماری از تبارها (اتنوس ها)ی تثبیت شده را نشان بدهم که با  نگاه دقیق تر در کانتکست ایران چیزی بیش از مفاهیم گمراه کننده و توهم آور، عاری از اشکال واقعی انگاشته نمی شوند.

برای نمونه، موضوع اقلیت 30 میلیونی (شاید 20 میلیونی یا 18 میلیونی و شاید هم 13 میلیونی) آذربایجانی ها در ایران از کجا برخاسته و ریشه گرفته است؟ و باشندگان آذری ایران چه پیوندی به مردم جمهوری ماورای قفقازیی کنونی آذربایجان دارند، در صورتی که این جمهوری چندی پیش، به تازگی ایجاد شده است و آذربایجان نام داده شده است؟ (منتفی نیست که در میان سالمندان معمر قفقازی هنوز هم شاهدان پدیدآیی این کشور به روی نقشه های جغرافیایی زنده باشند) آیا نزدیکی زبان و گفتار بخشی از باشندگان یک کشور با زبان رسمی دولت همسایه - نشانه یگانگی تباری و فرهنگی-ژنتیکی «ملت پارچه شدهه»؟! است؟

...و سر انجام، «اکثریت پارسی» یی که در برابر اقلیت های  «آذربایجانی» و دیگر «اقلیت» ها در ایران قرار داده می شوند، در اوضاعی که در ایران هیچ کسی خود را به نام فانتومی «اکثریت» نمی خواند، چه کسانی اند؟

بسیاری از کلیشه های نادرست و دروغین تبلیغی که به تدریج به ذهن مردم نشانده شده اند، پرزه ها (جزئیات) فنی طرح کلی پیاده سازی پروژه «آذربایجان» [بزرگ] اند که در بیرون از منطقه طراحی و برنامه ریزی شده اند و رسیدن به هدف چندپارچه سازی ایران و مرزبندی های نو ناموجه از دیدگاه  تاریخی در سراسر منطقه آسیایی قدامی (جنوب باختری) را مد نظر دارند.

بر این موضوع و بسیاری از مسائل دیگر که همچنین به کردها، بلوچ ها، گوران ها (gourmets)، اعراب، باشندگان کرانه های دریای کسپین (خزر، مازندران) ربط می گیرند،  شاید به گونه عینی نه از راه تقسیم ارادی (voluntarist) جمعیت ایران به «گروه های تباری»، «توده ها» و «اکثریت» و «اقلیت»، بل که تنها از راه بررسی جامع زمانی (دیاکرونیک) ( diachronic survey) واقعیت های تبارشناسی مردمی (اتنودموگرافی) روشنایی افگنده شده و پوشش داده شده باشد.

نبشته دست داشته، که مبرم ترین مسائل تبارشناسی (اتنولوژی) ایران را به بررسی می گیرد، تلاشی است که همانا داشتن این چنین نگاه جامع در باره موضوعات مطروحه را مد نظر دارد. از این منظر، بر آنم که اثر دست داشته در بُعد تدوین چارچوب شالوده های متدولوژیک (روش شناسانه) برای پژوهش در باره  توده های باشنده ایران و منطقه در کل سودمند خواهد بود.

گرانباری سیاسی مسایل مورد بررسی در این نبشته، باعث گردید که ناخواسته، تا اندازه یی از روش نگارش آزاد مطالب کار بگیریم که بیشتر ویژه نوشته های سبک روزنامه نگاری می باشند. این کار نویسنده را برانگیخت تا به رغم پابند ماندن در چهارچوب تجزیه و تحلیل علمی- اکادمیک، به گونه چشمگیر دستگاه گستره علمی کار را کوچکتر ساخته، به استثنای موارد لازم، تنها جستارها و رویکردها  به تازه  ترین مآخذ در باره موضوع را رفرنس بدهد.

1. پس منظر تاریخی بررسی مساله:

کشور ایران کنونی، بخش باختری (غربی) اریانم ویجه یعنی گستره اریایی (به بیان اوستا) یا هرگاه اصطلاح نو تر عهد ساسانی را به کار ببریم- ایرانشهر را در بر می گیرد.[3]

تاریخ پدیدآیی و توسعه ایده ایران در ابعاد سیاسی، فرهنگی و گستره یی- زمانی آن به گونه مفصل در اثر  استاد فقید- پروفسور ژیراردو نولی ایتالیایی به بررسی گرفته شده است.[4]

 (Gherardo Gnoli, The Idea of Iran: An Essay on its Origin, Roma, 1989(

 بخش خاوری این «پهنه»  سراسر گستره آسیای میانه کنونی و افغانستان لغایت تا هند را در بر می گیرد. خط جداگر میان خاور و باختر جهان ایرانی، نوار بیابانی دشت کویر و دشت لوت است که از دروازه های کسپین در نزدیکی سمنان در شمال تا بلوچستان در جنوب پهن است.  

از آوان ورود آریایی ها به پشته ایران در [گستره کنونی- گ.] افغانستان و آسیای میانه (از نیمه نخست هزاره دوم پیش از میلاد- نگاه شود به بندهای3-4 همین نبشته) و ایرانی شدن (Iranization) این گستره پهناور، و تا دگرگونی های اتنودموگرافیک (تباری-مردم شناسی) عمدتا مربوط به گستره یابی ترک ها و گسترش اسلام، تقریبا در همه این گستره در زمان های گوناگون، توده هایی ساکن گردیدند که روی هم رفته به زبان های ایرانی سخن می گفتند: در باختر- پارس ها، پارت ها (اشکانیان) و مادها، و در خاور توده های برشمرده شده در اوستا- بلخیان یا باکتری ها (Bactrians)، سغدیان، مرغیانی ها (margian)، خوارزمیان، و گروه های مختلف آراخوزی ها و گروه های گوناگون ساک ها.

یادمان های نوشتاری چندی هم به زبان های بیشترینه این توده ها بر جا مانده اند. شاید هم توده های اسرارآمیز یفتلیان (Eftalits) [(هون های سفید)-گ.] که حتا در دوره های بعدی ساسانی در گستره افغانستان کنونی و شمال باختری هند دولتی برپا داشتند، ایرانی باشند.[5]

چشم انداز تنها در پایان هزاره یکم و آغاز هزاره دوم میلادی، هنگامی به گونه چشمگیر دگرگون گردید که در نتیجه سرازیر شدن چشمگیر عنصر تورکی به آسیای میانه، بر بستر لایه ها (substrate) ی  تباری ایرانی، اقوام (نارودنوست) هایی پدید می آیند با داشتن لهجه های تورکی، که بازماندگان شان برای مثال، کنون ازبیک ها، قرغیزها، ترکمن ها و ....می باشند.[6]

این گونه، گستره ایرانی زبان سرزمین های خاوری ایران به پیمانه چشمگیری کاهش یافت. امروزه،  گویندگان زبان های ایرانی در [سرزمین های خاوری ایران] به طور عمده افغان ها و تاجیک ها اند. به طور معمول، در بافتار تاجیک ها مردمان کوهنشین پامیر را (که تاجیک ها آن ها را گلچه[7] γalča  می خوانند)، شامل می سارند و افغان نه تنها پشتون ها، بل که همه باشندگان پارسی زبان افغانستان، از جمله گروه منگولویید (دارای چهره های مغولی) هزاره را (که بر خلاف اکثریت افغان های سنی، پیرو مذهب شیعه اند) را در بر می گیرد.

باشندگان پامیر، شیعه اسماعیلی اند. در کل، همه باشندگان آسیای میانه به شمول تاجیک ها، سنی اند.  بخشی از مردم پامیر در افغانستان بود و باش دارند. در این کشور همچنین  گروه های کوچک ایرانی زبان مانند ارومری ها (در بره کی برک در ناحیه لوگر و در کانیگورام در وزیرستان جنوبی) و پشه یی ها (در شمال خاوری کابل) بود و باش دارند.

در نقشه تباری افغانستان افزون بر این، ازبیک ها، ترکمن ها، بلوچ ها و ملیت های کوچک دیگر هم دیده می شوند. در نورستان، در شمال شرق کشور، مردمانی بسر می برند که به زبان های «کافری» و  «دردی» سخن می گویند.

گوشه غربی (باختری) «گستره اریایی»- ایران باختری، که روی هم رفته، کنون با گستره امروزی جمهوری اسلامی ایران همخوانی دارد، از دیدگاه تباری یکپارچه تر بوده است: در این جا، سازه های ایران باختری در دو سیما چیرگی داشته است: سازه شمال باختری- «ماد» (پسانتر، اشکانی یا پارتی) و جنوب باختری- «پارسی»Persic)).

اکنون، بیشترینه مردم ایران، بازماندگان بلافصل همین دو سازه اند. همه گروه های بومی، که در چند دهکده و روستا و در برخی از موارد در سراسر یک استان، بسر می برند، در فرجام یا از آرایه های تباری شمال باختری ایران اند و یا هم از جنوب باختری آن.

تقریبا تا سده نهم میلادی، هر دوی این آرایه ها (شمال باختری و جنوب باختری) هنوز هم  یکپارچگی خود را نگه داشته بودند، هر چند هم برخی از بخش های آن ها به گونه چشمگیر با بافتارهای تباری آمیزه یی دیده می شدند. در هر صورت، داده هایی درخور اعتمادی در باره موجودیت شاخه های کوچکتر این کتله های کنگلومرا (همجوش) در دست نیست[8].

چنین آمیزه یی از فرهنگ های بومی را که کنون در ایران می بینیم، نمی توان در منابع دست داشته زبان پارسی میانه اشکانی و منابع دیرین اسلامی (عربی یا فارسی) یافت.

هیچ گونه اطلاعاتی نه در باره کردها و نه در باره بلوچ ها در دست است. حال چه رسد به سمنانی ها، گورانی ها، سیوانی ها، کاشانی ها و ...راستش، چند واژه که گواه بر موجودیت جوامع معین مردم اند، مانند راچی ها (پسان ها- رازی ها)، ساکی ها (پسان ها سکزی ها) و اتراپاتیچ ها و..، در متون کلاسیک ارمنی دیده می شوند که به معنای باشندگان کدامین جا اند. این گونه، راغی ها (باشندگان ری)، سکستانی ها (Sakastan، باشندگان سیستان) و آتروپاتاکانی ها (Aturpatakana - باشندگان آذربایجان). چنانی که باشندگان رم را به زبان سغدی «فرومی» می خواندند.

اسطخری- جغرافی دان عرب سده های میانه، در مسالک الممالک از عشیره یی به نام منوج (ان)  نام می برد که در کرمان زندگی می کردند. در همان جا، هنوز هم جایی به نام منوجان (Manudzhan ) است که باشندگان آن به شاخه خاصی از فارسی کرمانی سخن می زنند.

روشن است چنین واژه هایی بار تباری ندارند [و به داشتن پیوند با کدام قوم خاصی دلالت ضمنی نمی نمایند]. همین گونه، «کُرد» در متون پهلوی، به گونه یی که من نشان داده ام، به گمان غالب، به معنای موقعیت اجتماعی گروهی از مردم است که (دامدار، رمه دار، شبان، کوچرو، چادرنشین، خانه به دوش و...») بوده اند، تا داشتن پیوند و وابستگی تباری به کدامین گروه ویژه.[9]

 کلمه کُرد به همین مفهوم مدت درازی تا سده دوازدهم کاربرد داشت که آشکارا در نوشته های جغرافی دانان عربی بازتاب یافته است. افزون بر این، «کُرد» در گویش های باشندگان پیرامون کسپین،  تا به امروز به معنای «چوپان، شبان گوسفندان و بزها) کار برد دارد. چنانچه همین مردم کلمه «گلِش» (galesh ) را به معنای «گله دار»، «پاده بان» یا «گاوچران» به کار می برند.[10]

رساندن نام قبایل بلوچ به سنگنوشته (کتیبه) های پارسی باستان اکوفاچیا (akaufachiya) نمونه بارز ریشه شناسی (ایتمولوژی) مردمی است. بلوچ، در آثار جغرافیایی عربی به شکل «بلوث» (Balus)  آمده است که آشکارا وابستگی قبیله یی را نشان می دهد. این کلمه، همین گونه بار معنایی تباری را در شاهنامه فردوسی[11] (به شکل کوچ و بلوچ) kūč-U-balūč) ) بر پشت می کشد. بازتاب دیرین تر واژه بلوچ در رساله پهلوی «شهرستان های ایرانشهر» بر اساس بازخوانی جوزف مارکورت به شکل جمع آن بلوچان (balōčān) بس پرسش برانگیز می نماید.

بار همانندی را همین گونه، کلمه کوفیچ (kufich) [(شاید هم کوفی؟)-گ.] دارد (به عربی- کوبیث یا کوبیس ((Kubis یا کوفیس (Kuphis) )-  نام قبیله دیگر، که همراه با بلوچ ها ذکر شده است.  کوفیچ (Kufich) به معنای کوهی یا کوهنشین و هم (پشتِ کوهی) است (از پارسی میانهkōfēč) ) ).[12]

Kufichi ، به نظر می رسد، که همو بازماندگان  akaufachiya هایی اند که شاید منشاء دراویدی داشته اند.

واژه «لُر» (جمع آن به عربی- الور) که نیز در منابع عربی دیده می شود، همین گونه، نام باشندگان یک محل است، نه نام کدام تبار (اتنوس). «لُر»، به گونه یی که مینورسکی[13] نشان داده است، بر می گردد به نام شهر ال- لور، محلی در شمال خوزستان، که جغرافی دانان عرب از آن نام می برند. به باور مینورسکی، لُر، نام رومی شده پایتخت سند- رور (به عربی الرور) است که نام کولی ها[14] در ادبیات کلاسیک پارسی- لولی ها (لولیان) از آن گرفته شده است.  لر یا لور، چنین بر می آید که در نزدیکی  شهر اندیمشک کنونی قرار داشت.

این همه، البته، به این معنا نیست که در زنجیره یاد شده  زبانی ایران باختری، کانون های تشکل های گویشی وجود نداشته است. شاید در دوره بعدی ارشاکیدی(arshakid) (سده های نخستین میلادی)، اما به هیچ رو، نه پیش تر از آن، گستره هایی که پسان تر، پرده پرداز چنین تصویر رنگارنگ گویشی در ایران غربی گردیدند، پدید آمدند.

مقارن همین زمان، شاید لهجه گونه (protodialekt) هایی که پسان تر در شالوده گویش هایی چون کردی، ایران مرکزی، سمنانی، بلوچی و دیگر گویش های خویشاوند و همریشه ریخته شدند، وجود داشتند. اما در آن هنگام، این پروتودیالکت ها تنها گونه های به آسانی محسوس گستره یگانه زبانی بوند، نه چیزی بیشتر از آن.[15] و در باره کدامین جوامع جداگانه تباری (اتنیکی) یعنی جوامع تشکل یافته، با هویت های تباری دارای خودشناسی، در حدود  این گستره حتا سخن هم نمی تواند در میان باشد.

شاید، منطقه کسپین جنوبی، جایی که پیش از ورود آریایی ها، یعنی پیش از ایرانی سازی زبانی این گستره، تیره های بومی مانند کادوسی ها (Kaduses)، گیل ها، تاپیرها ( tapirs)، دیلیمای ها، کاسپ ها (کسپ ها)، مارد ها (اماردها)- نیاکان تالشی ها، گیلانی ها، مازندرانی ها (طِبری ها) و دیلمی های قدیم بود و باش داشتند، تا جایی استثاء قرار گیرد.

لاهی ها(lāh)، که نام تباری (اتنونیمethnonym) شان به شکل ایرانی شده ( Iranicized)- لاهیجی Lahij (lāhīǰ)، با پسوند-īǰ ، از زبان ایرانی میانه اولی- -ē/īč تشکیل شده، و در نام های شهر لاهیجان(Lāhīǰān) – در جنوب گیلان و شهرستان لاهیج در اران بازتاب یافته است، نیز به گروه های قبیله یی ماقبل ایرانی نوار ساحلی  کسپین تعلق می گیرند.

آنانیا شیراکاتسی(Anania Shirakatsi)– تاریخنگار ارمنی کشور لاه ها/ لاهیجی((Ałahēč-k را در منطقه کنونی کاشاتاغ (Kashatagh) (لاچین) در جمهوری قره باغ کوهستانی یادآور می گردد.

شاید به دلیل ویژگی های خاص سرزمینی، خصوصیات سازمان قبیله یی، نوع راه و روش و شیوه زندگی، ظاهرا، حتا پس از پذیرش زبان ایرانی؛ ویژگی های تباری مردم این منطقه حفظ گردیده باشد. همین چیز را می توان در باره خودویژگی فرهنگی این منطقه باقدمت گفت. حتا اسلام به این جا پسان تر از سایر نقاط ایران آمد. در هر صورت، چنین بر می آید که تا سده بیستم، در این جا هنوز هم پیروان فرقه های باستانی وجود داشتند.

محیط و فضای غیر جزمی (غیر دگماتیک) در منطقه جنوبی دریای کسپین، زمانی زیدی ها و شمار بسیار دیگر فرقه هایی را که به اسلام ارتدکس (سنی) پیوند داشتند، پناه داده بود.

انرژی عظیم پرشور انباشته شده در منطقه کسپین جنوبی، دودمان آل بویه را زایید که در میانه های  سده دهم میلادی، در عمل اندکی بیش از دو سده پس از فتح ایران از سوی عرب ها – با گرفتن بغداد، از آن ها انتقام کشیدند و حاکمیت خود را در مرکز خلافت برپا نمودند.

 مسافری ها در آذربایجان یا آتورپاتاکان ( (Aturpatakane، نیز از دیلمی ها بودند.

در همان دوره، امواج مهاجرت ها از منطقه و از دیلم (منطقه بلند کوهستانی گیلان) به طور خاص، در یک سخن، آسیای قدامی یا خاور نزدیک را به سان سیلابی زیر گرفته و پوشانده بود.  دیلمی ها چونانِ سپاهیان مزدور در بسیاری از ارتش های جهان اسلام خدمت کرده اند. رد پای دیلمی ها هم در توپونومی (نام های مکان) و هم دموگرافی (مردم شناسی، جمعیت شناسی) منطقه قابل مشاهده است. به عنوان مثال، زازها (نام خودی دیمل ها) که اکنون در آناتولی زندگی می کنند، به گمان غالب، از شاخه های دیرین سرکشیده از گستره پیرامون کسپین باشند.

همچنین پیشینه تاریخی طالش ها (تالاش ها) که سرشار از نمونه های کارروایی های رزمی، ایجاد تشکل های دولتی، همراه با گرمجوشی حاد مبارزه و شور و شوق است؛ نیز می تواند چونانِ تصویر روشنی از تکاپوهای باشندگان گستره جنوبی دریای کسپین ارزیابی گردد.

ویژگی معین باشندگان گستره پیرامون کسپین در غرب ایران در تلاش های آن ها در راستای پدیدآوری سنت های ادبی خودی شان نیز تبارز نموده است. شایان یادآوری است که نخستین ترجمه های قرآن همگام با پارسی، به زبان های طبری، که امروزه نیز در مازندران به آن سخن می گویند، صورت گرفته بود.

در میان گویش های نو ایرانی، جایگاه گویش طبری- که دارای آثار ادبی تثبیت شده قدیمی است، در واقع، پس از پارسی دوم است. این در حالی است که در زبان های [دیگر ایرانی، مانند-گ.] کردی، افغانی [(پشتو)-گ.] و بلوچی، نخستین نمونه های ادبی تنها در سده های شانزدهم و هفدهم پدید آمدند.[16]

با این حال، به رغم برخی از خودزیستایی باشندگان گستره پیرامون کسپین، این مردم همواره بخش جدایی ناپذیری از کلیت باشندگان ایران باختری به شمار بوده اند و هرگز خود را بیرون از گستره  سرزمینی ایران نخوانده اند.

ناگفته پیدا و آشکار است که «رنسانس پارسی» (رستاخیز پارسی) در باختر ایران، که تجلی آن در شگوفایی و بالندگی چشمگیر علم و فرهنگ در سده های پانزدهم  و شانزدهم پدیدار گردیده بود، همانا به برکت سیاست های [خردورزانه-گ.] آل بویه دیلمی بود. (چیزی که در خاور ایران، با نام سامانیان گره و پیوند می خورد)

3-با توجه به پارامترهای انتروپولوژی یا انسان شناسی (شکل سر، ویژگی های ژنتیکی، پوست سر، مو و برش چشم و...)، بیشترینه ایرانیان - به استثنای تعداد کمی از باشندگان دارای سیمای مغولی (Mongoloids) مانند [بخش هایی از- گ.] ترکمن ها و هزاره ها، و چندین هزار  نگرویید یا سیاهپوست چهره نما ها Negroid)   ((در برخی از نواحی ساحلی خلیج پارس) متعلق به نژاد «قفقازی سیما» یا قفقازی شکل (kaukazoid) اند به ویژه، نوع آلپی (ALPINE) یا گِرد سر یا گِرد کله Roundheads)) آن، هر چند نمایندگان دو زیرگروه دیگر از همان نژاد - شمالی و دریای مدیترانه یی (میانزمینی) نیز به چشم می خورند.

در این حال، هر دو شکل از نوع آلپی- ارمنی نما یا ارمنی مانند (Armenoid) و ایرانی نما (iranoid)  به پیمانه برابر در جاهای مختلف ایران با شیوع نوع نخست در شمال باختری و در نوار کرانه یی کسپین دیده می شوند.

به غیر از گروه های های یاد شده مغولی سیما (هزاره ها و ترکمن ها) و نگروییدها (Negroid) که در ایران در نتیجه فرآیندهای فرعی و یا روندهای دموگرافیک بعدی پدید آمدند، ویژگی های انسان شناسیک یا انسانشناختی باشندگان باستانی پشته ایران تا ایرانی شوی (ایرانیزاسیون-Iranization ) زبانی آن ها، به گمان غالب، همان بود که کنون هست.

در عمل، سیما و نمای باشندگان ایران [بزرگ-گ.] در هزاره های پسین، حتا پس از یورش های ترکی- مغولی و تسلط آن ها در نقاط گوناگون کشور برای چندین سده، دستخوش دگرگونی های شایانی نگردیده است. در هر صورت، موجودیت آشکارepicanthus  (ویژگی های اصلی) متعلق به نژاد مغولی در ایران، تنها در ترکمن ها و تا جایی در میان  هزاره ها دیده می شود.

برخی تغییرات را می توان تنها در ویژگی های انسان شناسیک بلوچ هایی که ناشی از تماس های تنگاتنگ با براهویی ها (Brahui) و گروه های نگرویید Negroid  نوار ساحلی خلیج پارس،   اند، ردیابی کرد. به نمونه های دیگر هم می توان اشاره کرد: برای مثال، نمایندگان قبایل اوغوز اینالو (اینه لو یا عینه لو؟) و افشار، چشم هایی اندکی کشیده و پهن دارند. آن چه مربوط به  ایل قشقایی ها در استان فارس (که بدون شک، ریشه های ترکی دارند) می گردد، نشانه های مغولی نما بسیار کمرنگ دیده می شود.

 با این هم، همه این ها- موارد نادری اند که ره آورد آمیزش های دیرین و همپیوندی های دموگرافیک نیستند و به صورت عمومی، تصویر کلی را تغییر نمی دهند.

در پیوند با آن چه که در بالا برشمردیم، این پرسش مطرح می شود که: پس تاثیر هند و اروپایی ها- ایرانی ها (یا آریایی ها) در ریختیابی سیمای بیرونی باشندگان ایران چگونه است و به طور کلی تر، خود آن ها به کدام نژاد متعلق بوده اند؟ 

تعیین تاریخ دقیق استیلای ایران از سوی آریایی ها، روشن است، ناممکن می باشد. با این حال، بر پایه داده های باستانشناسیک و شواهد زبانی، می توان با اطمینان گفت که این رویداد در نتیجه سرازیر شدن  چند موج  مهاجرت سر از احتمالا نیمه نخست هزاره دوم پیش از میلاد رخ داده بود.

در سپیده دم نخستین کوچیدن ها و راهپیمایی های آریایی ها در منطقه (در این جا به چگونگی مسیرهای راه های رسیدن آن ها به گستره ایران  و این که از کجا به این جا آمده اند، نمی پردایم)،  در این سرزمین، مردمی با فرهنگ ویژه، که برخی از آن ها پیشرفت های شایانی هم داشتند، زندگی می کردند. در گام نخست – ایلامیان (عیلامی ها)، که دارای نوشتار و سنت هزاران ساله دولتداری بودند.[17]

در کنار باشندگان بومی برشمرده کرانه های دریای کسپین، در کوهپایه های زاگرس- لولوب ها  (lulub)[18]، گوت ها (یا کوت ها)، کاسیت ها (Cassites )؛ در خوزستان- خوزها، و در شمال بین النهرین (میانرودان)- خوری ها، کَردویی ها یا کردوهی ها (karduhi)، کیرتی هاKirti  یا (کیورتی ها)،[19]  گوری ها یا گورانی ها (نگاه شود به: فصل چهارم، بند سوم) و... زندگی می کردند.

این مردمان، هند و اروپایی نبودند. زبان ایلامیان، که به ما در بدنه شگفتی برانگیز متون خط میخی، (که اسناد دفتری هخامنشی نیز با آن نوشته شده است)، رسیده است، که قابل شناسایی و رمزگشایی معین نیستند. این زبان مانند زبان های خوری (Hurrian) - اورارتی ها، بستگان آشکاری ندارد. تلاش ها برای فرض نمودن پیوندهای ژنتیکی میان زبان ایلامی و زبان های دراویدی تا کنون قرین موفقیت نبوده اند.[20]

دراویدی ها، احتمالا باشندگان مک (مکران)، بلوچستان کنونی (مردم مچیا  machiya)) ) بوده اند، که براهویی ها از نوادگان ایشان شمرده می شوند. طبقه قابل توجه لکسم ها (نشانه ها)ی ایرانی (بلوچی) قدیمی، در زبان براهویی- تنها ریلیکت (اثر) بازمانده از باشندگان دراویدی کرمان و بلوچستان – گواه بر پردامنه بودن  تماس های ایرانی- دراویدی در این منطقه می باشد.

 زبان های دیگر مردمان باستانی پشته ایران، که دارای نوشتار نبوده اند، به جز از برخی از نام های آمده در آثار نوشته شده به زبان های دیگر، نیز از دید وابستگی ژنتیکی (همریشگی، همپیوندی) ناشناخته مانده اند. این زبان ها یا زبان های تجرید شده بوده اند، یا با زبان های خورتی- اورارتی یا ایلامی خویشاوندی داشته اند.

بخش مهمی از موزاییک رنگین تباری ایرانی- بین النهرینی را آرامی ها و سامی ها می سازند، که نقش بزرگی در رسانایی دانش در خاور نزدیک (میانه) بازی کرده بودند. زبان آرامی (که زبان امپراتوری آرامی نیز نامیده می شود)، زبان اصلی دفتری و کارپردازی در شاهنشاهی هخامنشی نیز بود، و پسان ها، یکی از شاخه ها یا انواع اخیر آن- زبان سوری، در شمار زبان های عمده ادبیات دینی مسیحیت شرقی در آمد.

4. بیشتر، گسترش زبان ها به دلیل برخی از زمینه های تاریخی معین، چونانِ تعویض کامل کدامین محیط تباری پنداشته می شود.  گمان برده می شود که گویندگان زبان (زبان های) پیشین، یا از میان می روند و یا به جای دیگری می کوچند و در بهترین حالت در عنصر بیگانه (از راه رسیده) با از دست دادن زبان و ویژگی های تباری خویش، جذب و هضم می گردند.

در عمل، گسترش خانواده های زبانی، از جمله هند و اروپایی، در دوران باستان به شیوه مسالمت آمیز و بیخی به شیوه  دیگر اتفاق افتاده بود. نخست، نابودسازی کامل باشندگان بومی به منظور «پاکسازی» و روفتن گستره نو زندگی (Lebensraum)  بیخی برای جوامع باستانی غیر معمول بود. تبعید و اخراج بومیان نیز به ندرت رخ می داده است. همه این ها- واقعیت های زمان جدید است. در دوران باستان، حتا جایگزینی بخشی از جمعیت را نمی توان بدون دلایل موجه، تصور کرد.

روند تغییر بستر زبانی در دوران باستان تقریبا چنین رخ می داده است: کوچ آمدگان (مهاجران) نخست در حاشیه یک جامعه تباری-فرهنگی جا می گرفتند و به دلیل برتری های نظامی، اقتصادی و یا بالادستی های دیگر (مانند مصرف فرآورده های لبنی یا مواد مغذی متنوع تر و...) معمولا از طریق پیوندهای خویشاوندی و به دست آوردن مواضع برجسته، به تدریج موقف نخبگان را در جامعه به دست می آوردند.

زبان آن ها که دیگر چونانِ زبان نخبگان شمرده می شد، به زبان باشکوه و معتبر (با پرستیژ) مبدل می گردید و به سراسر قلمرو بود و باش تبار بومی («بستر»)، به شمول نواحی یی که با مهاجران تماس مستقیم نداشتند، گسترش می یافت.

سپس، پس از چند قرن دو زبانه بودن، زبان بیگانه سرانجام حتمی چیرگی می یافت. در این حال، بیگانگان خود یا بیخی در میان بومیان حل می گردیدند، یا در مقایسه با آن ها یک اقلیت کوچک و ناچیز می ماندند. در واقع، تغییر کامل جمعیتی هرگز اتفاق نمی افتاد. در عهد باستان، مردم بومی همواره در هنگام تغییرات عمده زبانی، چونانِ عنصر غالب می ماندند.

چنین بر می آید که ایرانی سازی (ایرانیزاسیون) (Iranization) پشته ایران نیز همین گونه رخ داده باشد. افزون بر آن، نیاکان هند و اروپایی ایرانیان غربی، درست مانند بومیان، خود به نژاد دارای سیماهای اروپایی(قفقازی نما یا قفقازی چهره Caucasoid) متعلق بودند.[21] با این حال، این اصلا مهم نیست: شمار آریایی های بیگانه در مقایسه با بومیان فلات ایران آن قدر کم بود که چشم انداز کلی  انسان شناسیک (انتروپولوژیک) جمعیت بومی دیگر ایرانی زبان شده، در هر صورت دگرگون نمی گردید.

تازه واردان ایرانی، درست مانند شاخه دیگری هند و ایرانی ها که در هند جاگزین گردیدند، همه خود را به یک نام می خواندند- اریایی (arya)، است که به وفور در متون کهن در زبان های ایرانی و هندی، در نام های قبایل ایرانی (برای مثال، آلن Allon، سرزمین اوستیای[22] خودگردان در اثر حماسی نارت (Nart)، در نام های اشخاص (که در ده های اخیر موضوع تحقیقات بنیادی پژوهشگرانی چون گیرشویچ (Gershevich)، مایرهوفر ( M. Mayrhofer)، آر. اشمیت و  و. آ. لیوشیتس ( Livshits) و... دیگران قرار گرفته اند)، و نیز در توپونمومی ها (نام های مکان)، و....به چشم می خورد.

شناخته شده ترین نمونه های تشکل های توپونومیک (مکان نامی) با کلمه آریا: همو نام مکانی  «اریانم ویجه» (خاستگاه یا بنگاه اریایی ها) (نگاه شود به، 1§)، نام کشور «ایران» گرفته شده از «ایریانم» (aryānām )- حالت جمع  ژنیتف (حالت جنسی) کلمه اِریا (arya)، به معنای (کشور) اریایی ها - شکل مخفف ایرانشهرShahr )   Eran-) (که با کنار گذاشتن «شهر» به معنای  کشور، تنها ایران آن مانده است) (نگاه شود به: زیر نویس شماره 3) و اریاورته(Āryāvarta) است (که نیز به معنای کشور اریایی ها بوده است که در شمال هند و بخشی از آن در سرزمین میان رودهای جمنا و گنگا موقعیت داشت).

از نام های مکانی معاصر ایران، که در بر دارنده «اریا» اند و ریشه در این کلمه دارند، می توان از «هرزند» (ارزند)- روستای کوچکی در نزدیکی مرند در استان آذربایجان شرقی، یاد کرد که به باور من، به کلمه ایرانی باستان «*arya-zantu» (اریا زنتو) بر می گردد. یعنی (محل بود و باش) قبایل اریایی یا جمعیت اریایی (نگاه شود به:  فصل سوم، بند 4)

«جامعه آریایی»، چونانِ یک واقعیت تاریخی در یک گستره خاص، البته، زمانی وجود داشته است. جای بود و باش نیاکان اریایی ها (خاستگاه نخستین اریایی ها)- موضوع خاصی است که نیاز به بررسی دقیق و مفصل دارد (که مستقیما مربوط به موضوع مورد ارزیابی نوشته دست داشته نمی گردد). یعنی به راستی مردمانی بوده اند که به زبان اریایی (هند و ایرانی) زبان نیاکان ایرانیان و هندی های کنونی سخن می گفته اند (به گمان غالب، کنفدراسیون بزرگی از قبایل کوچرو دامدار یا رمه دار)، که به دو بخش تقسیم شدند- «پروتو ایرانیان» یا نیاکان ایرانیان نخستین، و «پروتو هندی ها» (نیاکان هندی ها) که هند را استیلا کردند.

تاریخ اریایی (هندوایرانی ها) هم به همین خلاصه می گردد- آن ها به طور کامل نمای فرهنگی- زبانی منطقه گسترده یی را دگرگون ساختند و خود در میان باشندگان بومی حل شدند و برای همیشه صحنه تاریخ را ترک کردند. راستش، آن ها افزون بر زبان، عناصر فرهنگ، جهان بینی، اسطوره ها، آیین، ساختار اجتماعی، و هنجارهای اخلاقی خود را نیز به ارث گذاشتند که در توسعه ارگانیک تمدن سترگ «هندو- ایرانی» ریختیافته در درازای سده ها و هزاره ها، بازتاب نمایانی یافته است.

با این هم، این داستان دیگری است- داستان دوباره پدید آمده در روند فرایندهای پرشور ریختیابی تباری توده هایی که به زبان های اریایی سخن می گفتند، از آیین های اریایی پیروی می کردند، خود را اریایی می خواندند، و حتا به آن افتخار هم می کردند و می بالیدند، اما، در واقع، آن ها دیگر به مفهوم کامل کلمه، «اریایی» نه، بل که ادامه اریایی ها در ماسک «پوشش اریایی» بودند با فاکتورهای اتنوژنیتک(ethnogenetic) باشندگان اصلی سرزمین های استیلاء شده.

همین گفته ها تقریبا در باره همه توده هایی که به زبان های هند و اروپایی سخن می گویند، صدق می کند. به عنوان مثال، زبان ارمنی ها- از زبان های هند و اروپایی است. ارمنی ها، از دید ژنتیکی فرزندان بازمانده از باشندگان باستانی کوهستان های ارمن- خوری ها و اورارتو ها، اند- شاید هم با برخی از سازه های آناتولی، بالکانی و ایرانی (احتمالا اشکانی). ارمنی ها، در واقع، تنها زبان هند و اروپایی دارند.

نام اریا (arya ایرانی و ārya هندی)، مانند بسیاری از نام های تباری (اتنونیم ها ethnonyms) ها ریشه شناسی (ایتمولوژی) تثبیت شده ندارد. اگر چه ادبیات «مساله اریایی» بسیار گسترده است. معانی یی چون «نجیب» (سرشناس) و «آزاد» به این واژه – در دوره های بعدی، در نتیجه آلودگی (کانتونوماسیون) های ثانوی یا هم آمیزی دو سازه همنام (اومونیم) داده شده است.

5. هرچه هست، باشندگان کنونی ایران، بدون توجه به آن که در کدام بخش کشور زندگی می کنند، و این که به پارسی و یا دیگر گویش های ایرانی سخن می گویند، به عربی و یا لهجه های ترکی، با اکثریت قریب به اتفاق، فرزندان باشندگان کهن پشته ایران می باشند.

عناصر آمده از بیرون در این گستره یگانه تباری، به گونه یی که خاطرنشان ساخیتم، تنها ترکمن های باشنده استان گرگان (گلستان) در جنوب خاوری کسپین (که شمار شان به نزدیک به یک میلیون نفر می رسد)، براهویی ها در استان سیستان- بلوچستان ( که دارای خاستگاه دراویدی اند و شمار شاه به 150 هزار نفر می رسد)، و نیز مندی ها یا سمیت ها (به تعداد نزدیک به 20 هزار نفر در خوزستان)، هزاره ها در خراسان (مغولی های پارسی زبان آمدخ از افغانستان که شمار شان به 250 هزار نفر می رسد)، عرب های خراسان که دیگر تقریبا با باشندگان بومی اسیمیله شده اند و شمار شان به 50 هزار نفر می رسد) و کولی ها یا غربتی ها (سگون ها یا جت ها) در بخش های مختلف کشور که در اصل در اوایل هزاره دوم میلادی از هند به این جا آمده اند و شمار شان به نزدیک به 1.5 میلیون نفر می رسد. و گرو قبایل تورک زبان قشقایی، افشار، شاهسِون، ایانلو، بهارلو، خَلَج (روی هم رفته، 1.5 میلیون نفر).[23] 

به این آمار می توان ارمنی ها را (که شمار شان به 150 هزار نفر می رسد)، یهودان (که نزدیک به 15 هزار نفر اند)، گرجی ها (که شمار شان نزدیک به ده هزار نفر سر می زند)، و همچنین افغان ها (پتان ها) را نیز افزود که در خراسان نزدیک به صد هزار تن از ایشان بود و باش دارند.

در نتیجه، می توان گفت که از مجموع باشندگان ایران غربی که به سال 2006 شمار کل آن ها نزدیک به 70.5 میلیون نفر می رسید، تنها 6.4 درصد باشندگان غیر بومی اند.[24]

 این گونه، نزدیک به 95٪ ایرانیان امروزی با باشندگان بومی پشته ایران (که پیش از آمدن آریایی ها به فلات ایران در آن ساکن بودند)، ریشه ها و پیوستگی های تباری دارند.

با این حال، به دلیل جا به جایی های دموگرافیک ناشی از شرایط طبیعی و آب و هوایی - به عنوان مثال، کمبود آب و نبود سامانه های آبیاری بارانی (دیمه یا للمی)-، پیوند زدن محدوده های گویشی امروزی به گروه های مشخص تباری امکان پذیر نیست.

با این هم، باشندگان پیرامون دریای گسپین، آذربایجان(Aturpatakana) یا اتروپاتاکان و خوزستان جنوبی - به لطف هوای گوارا و آب فراوان، کمتر متحرک بوده اند و احتمالا ادامه مستقیم سازمان های تباری یی اند که در دوران باستان در این سرزمین ها زندگی می کردند. عرب های نامهناد خوزستانی، اصلا عرب تبار یعنی از قوم (سامی) نیستند، بل که بازماندگان خوزها اند که در سنگنبشته ها (کتیبه ها)ی هخامنشی از آن ها یاد شده است. آن ها پسان ها عرب زبان شده اند (نگاه شود به: فصل هفتم). در باره باشندگان کرانه های جنوبی کسپین،  پیشتر یادآور شدیم، اما در باره آتروپاتاکانی ها (aturpatakan) یا آذری ها باید چند نکته را یادآور شویم:

ایران کنونی، در واقع، گستره یی است با تمامیت کامل تباری-فرهنگی، سیاسی و تمدنی، که به اعماق هزاره ها ریشه دارد. هیچ بخشی از این کشور با جمعیتی که بر روی آن زندگی می کنند، با توسل به زور فتح نشده است و یا به گونه مصنوعی در روند تاریخ به آن ضمیمه نشده است. این  یک ساختار طبیعی، در نوع خود منحصر به فرد با ویژگی های تکرارناشدنی است که پیوسته در درون خود انرژی و شور باز می آفریند که  به آن توان زیستاری پایدار و چیره شدن بر سرنوشت می بخشد.

نام

دیدگاه

جای حرف دارید.

شمارۀ رَمز را وارد کنید. اگر زمان اعتبارش تمام شد، لطفا صفحه را تازه (Refresh) کنید و شمارۀ نو را وارد کنید.