سخنی از داشته ها و نداشته های ما - بخش دوم
١ سنبله (شهریور) ١٣٨٦
ب - خراسان دیروز ، افغانستان امروز ؛ گهوارۀ زبان فارسی دری
در مقالۀ «سخنی از داشته ها و نداشته های ما» که در این اواخر در برخی از سایتهای انترنتی نشر شده است ، گفته بودم که در بخش دوم آن به بررسی مسالۀ خاستگاه زبان دری خواهم پرداخت . تاکید بر این موضوع از چند لحاظ قابل اهمیت است که به گونۀ بسیار کوتاه در آغاز این بررسی میخواهم به آنها اشاره کنم:
نخست –در نیم قرن اخیر برخی از نویسنده گان معاصر حقایق تاریخی و علمی را در بارۀ زبان دری و ادبیات بسته به آن ، چه در داخل کشور چه در کشور همسایه ایران به گونۀ مغرضانه با آشفته ذهنی های بسیار بیان داشته اند . به ویژه در مورد خاستگاه زبان دری .
در بخش اول این نوشته آن مسایل را به گونۀ فشرده که در حوصله یک سایت انترنتی بگنجد انتشار دادم . توقع آن بود تا به یک گفتمان فرهنگی جدی تبدیل گردد زیرا تا کنون تابو های ویرانگر فبلاً طراحی شده متاسفانه تا هنوز در این سر زمین به زنده گی خودش ادامه می دهد وکسی به آن کاری ندارد . همسایه ها نیز با زرنگی برایمان « دانشنامه » می نویسند و برایمان حدو حدود دلخواه خودشان را به نام کشور ما سجل می کنند ولی نه مقامات دولتی و نه کسی اعتراضی دارد ونه هم کسی گوشه چشمی بدان می افگند تا گفته آید که دایه های مهربان آنسوی مرز، برقد واندام این ( نوزادان ) چه دوخته اند . ( در این « دانشنامه» در راستای کاستیهای فراوانش ، از آغازین چکیده های ادبی و ذوقی این کشورچون کتاب« اوستا » و پیام آور بزرگ آن « زردشت » و موقعیت و جایگاه زبان دری در کشور و بسا موارد دیگر ، خبری نیست )
دو دیگر - یگان دانشمند زبانشناس ، آگاهانه یا نا آگاهانه ، خاستگاه بومی زبان دری را با بیان مغالطه هایی در کشور همسایه فارس برده و آنرا تنها مولود زبان پهلوی ساسانی وانمود کرده است . بدین وسیله خواسته است هماهنگ با شیوۀ «جاگزینی زبانی » راه را برای اهداف ناسیونلیستی برتری جویان قومی ما باز کند و آنرا در این کشور بیگانه وانمود سازد .
پیش ازین در مقالۀ « افغانستان گهوارۀ زبان دری » نشرشده در مجلۀ« خاک » شماره 2-3. و سپس مجلۀ « پدیده » چاپ لندن که آنرا در–ش. اول سال 2003خویش اقتباس نموده بود ، نگاهی و یاد آوریهایی دربارۀ زبان دری داشتم .
در این تازه گیها در سایت « نهضت آینده »، آقای دکترمجاور احمد زیار در نوشته شان زیرعنوان ( باز هم از روايات وگومگوهاى تاريخى – ادبىتا موازين سانتيفيك زبانشناختى پيرامون خاستگاه زبان پارسى درى) با نام گرفتن شماری از نویسنده گانی که نظراتی در آن باره ، ابراز داشته بودند ، خرده گرفته اند که چرا خاستگاه این زبان را نواحی شرقی ونه نواحی جنوب غربی ایران امروزیعنی فارس ، نوشته اند وآن زبان را از منشأ زبان بلخی دانسته اند .
از انجا که نویسنده محترم داوری خودشان را بر موازین علمی استوار دیده اند و نوشته های دیگران را فاقد اعتبار علمی ، بر ان شدم تا ببینم چه اشتباهی را بنده و کسانی دیگر مر تکب شده ایم که باعث انهمه بر افروخته گی جناب پوهاند شده است و خواسته اند « آن همه لایطالات (شاید منظور لاطايلات باشد.ر) را نقطۀ پايان » نهند . می نویسند :
« باخود ميانديشدم كه درصورت به پايان رساندن موفقانه ى تحصيلات وبرگشتم به كشور از همه اولتر يك اّريانشناسى واقعاً علمى را بنياد نهاده ، آن همه لايطالات را نقطه پايان خواهم گذاشت .
لايطالاتى كه در دهه ى دموكراسى بارويكار شدن نشريه هاى آزاد ديگر از تنگناى فاكولته ى زبان وادبيات ، آن هم ميان دو استاد سرشناس وقت پوهاند جاويد وپوهاند رشتين بيرون آمده وبه مساله ى حادى روز رسانه ها تبديل شده بودند وبرگشت من به كشور هم درست مصادف اواخر دهه ى چهل خورشيدى بود كه از يكطرف شورش هاى دانشجويان پوهنتون كابل كه از احزاب گوناگون سياسى نمايندگى ميكرده واز سويى هم جدال زبانى ميان دانشمندان ونويسنده گان به اوج خود رسيده ومنجر به ايجاد دو قطب مخالف يعنى "حراسانى" و "افغانى" گرديده بود . » دکتورزیار . سایت « نهضت آینده .همان مقاله ».
ببینیم آنهمه (لاطایلات ) دیگران و آنهمه « موازین ساینتفیک ! » ایشان چه سمت و سویی را طی کرده است . در آن مقاله می نویسند :
مطالعات زبان هاى بخش خاورى خانواده ى بزرگ هندو اروپايى ، از جمله شاخه ى آريانى (ايرانى) آن كه از سوى خاورشناسان جهان غرب از سده ى هژده ى ميلادى تاامروز انجام يافته وبا معاير ( معاییر .ر ) وموازين زبانشناسى نوين سده ى بيستم به نقطه ى چرخشى از تكامل خود رسيده اند ، به همه پرسش هاى پيرامون خاستگاه ، موقف تاريخى – جغرافيايى ودرنتيجه دست بندى ( دسته بندی .ر ) "گويش هاى" مربوط هر خانواده ى زبانى پاسخ علمى ارايه كرده ، هرچه قاطعانه تر انبوهى از ديدگاه هاى غير زبانشناختى ، افسانه ها وروايات مردمى ويا هم فوكس اتمولوجيك وسكولاستيك در زمينه را نقطه پايان گذاشته اند . 7
درهمين راستا زبان هاى آريانى را به گونه ى كه در جدول نشان داده شده ، در سه مرحله ى تاريخى وچهار گروه ويا شاخچه ى جغرافيايى دسته بندى كرده اند ، از جمله شاخص هاى كه بر بنياد آن اين دست بندى را استوار ساخته ، از همه نخست تقابل ديگرگونى سرآواهاى بندشى [گ – د – ب] وسايشى [غ – و – ل – (ذ) ] ميباشند . به اين معنى زبان هاى كه داراى واژه هاى با سرآواهاى بندشى باشند ، به گروه جنوب غربى ، شمال غربى وجنوب شرقى ارتباط ميگيرند وزبان هاى كه درعين واژه هاى همريشه وهم معنى از سرآواهاى سايشى نماينده گى ميكنند ، به گروه شمال شرقى ارتباط ميگيرند. به گونه ى مثال در برابر واژه هاى پارسى ( گاو – برف – ده ) واژه هاى پشتو ( غوا – واوره – لس ) قرار دارد كه در زبان هاى دوازده گانه ى پاميرى ، يغنوبى ، اوسيتى / آسيتى (كه در مرحله ى ميانگين از نقطه شمال شرقى آريانى با گوينده گانش به كوه هاى قفقاز كوچيده است) ، وهمچنان سُغدى وخوارزمى بيشترينه به جاى ( ل - ) از ( ذ - ) وبه جاى ( و - ) از " - v " نماينده گى ميكند . » دکتر زیار . همانجا
در آغاز قصدم آن نبود که در این مقاله ، نوشته ایشان را مورد توجه قرار دهم . چون همانسان که در بخش نخست مقالۀ « سخنی از .. . » نوشته بودم، هدف بررسی خاستگاه زبان دری از زوایای دیگر بود . ولی وقتی چشمم به مقالۀ آقای زیار افتاد دیدم ایشان جدی ترین انگیزه ها را برای نوشتن یک مقالۀ دیگر فراهم آورده اند . پس لازمی دیدم سخن را رویاروی با جناب شان بیاغازم . تا دیده شود چه کسانی از موازین علمی شناخت یک پدیدۀ اجتماعی دور شده و در ( آریانشناسی ) صرفاً بر یک بعد آن اتکا نموده اند . یعنی درخت را دیده اند و جنگل را نی .یعنی تقابل فونیتیکی را دیده اند و همسانی و یا تقابل مورفولوژیکی و تاریخی رانه .این را هم در همین جا باید بگویم که شخص استاد زیار در مقاله شان به مراتب بیشتر ار دیگران در حد 80 در صد بر کند وکاو تاریخی زبان پرداخته اند تا بر رسی تقابل صوتی که به نظر شان عمده آمده است و دیگران را در آن مورد انتقاد نموده اند که گویا نوشته هایشان بر مبنای بررسی تاریخی شکل گرفته است و نه بررسی زبانشناسانه . ولی متاسفانه آنگونه کارکرد دربررسی این موضوع ، فقط 20درصد مقاله شان را احتوا کرده است که آنهم محصول کار خود ایشان نیست .
خاورشناسانی چون بارتولمه ، نارتن ، کلنز با بررسیهای دستوری و واژگانی راهگشای بسیاری از دشواریهای این رشته شده اند. در حالی که تقابل صوتی با سرآواهای سایشی و یا بندشی به عنوان یک نهاد فرضی که همواره صورت یکسان نداشته و نمی تواند داشته باشد ، یگانه مشکل گشای همه دشواری های موجود زبانشناختی نبوده و نیست . به ویژه با در نظر داشت به ساخت واژگانی زبانها که هیچگاه یکدست نبوده و نیستند.قضیه را نمی توان با یک فرمول تمام شده اعلام کرد . به گونه مثال در زبان فرس باستان بسا واژه ها از زبان های عبری ، آرامی وکلدانی آمده است که تشخیص اینکه کدام یک بومی است و کدام یک وامی ، کار بر رسیهای ریشه شناسان را ، دچار دشواری ساخته است. به این دو مثال بسنده می کنم : واژه دری (ارغوان ) که پیوند یافته از «r²ga » و « van» که در اصل سانسکرت می باشد در زبان عبری و آرامی AáaGaW²,(AaRaGaWaNA) می باشد یا واژه دری مغ ( مجوس) در زبان اکدی « maguña » آشوری « mahh¤ » در آرامی « mªgo´ » و به گفته بنونیست در اوستا «magu » آمده است . (1) . حالا وقتی بخواهیم از لحاظ آوایی آنرا بررسی کنیم به کدام یک از این واژه ها اتکا نماییم تا تقابل سایشی یا بندشی آوایی اصل غربی یا شرقی آنرا تشخیص دهیم ؟. از سوی دیگر واکه ها ( صوت ها ) یا واج ها ( حرفها ) در هر زبانی صورت ساختاری خودشان را دارند . در اوستا وقتی aspa گفته می شود منظور اسپ نر است وقتی aspá گفته می شود منظور اسپ ماده است . یعنی واکه ها در هنگام تلفظ معنی واژه ها را دستخوش تغییر می نمایند . یا در همین تقابل صوتی که خود در برابر سر آواهای بندشی دری ( گ- ب- د ) ، سر آواهای سایشی (غ – و – ل) پشتو را مثال آورده اید . آیا این فرضیه ، همیشه مارا به سر منزل مقصود می رساند ؟ اگر چنین است پس در واژه های لیکنه ( نوشتن ) یا زله (دل) ، لوستل ( خواندن ) گرزیدل ( گشتن) گنل ( پذیرفتن ) تقابل دری آنها ویا در واژه های دری - گنج ، باز یا باژ ، دندان ، دختر ، بخدی و... در بررسی تقابل آوایی اصل پشتوی آنها ، در این واژه ها و هزاران واژۀ دیگر چه دستاوردی خواهیم داشت ؟ این دسته بندی را می توان به حیث یک فرضیه نسبی در نظر گرفت ویا یک فرضیه مطلق ؟ این را شما پاسخ بگویید . ولی گمان میکنم دسته بندی مطمح نظر شما ، پس از کشف کتیبه های باختری به ویژه کتیبۀ رباتک و کتیبه سرخ کوتل دیگر دستخوش تحول و دگرسانی گردیده باشد .
موضوع از این قراربود که نخست شما باید با آوردن نمونه ها ثابت می کردید که خاستگاه زبان دری چنانکه ادعا کرده اید پهلوی ساسانیست ونه پهلوی اشکانی که مربوط شاخۀ شرقی یا شمال شرقی می باشد ونه جنوب غربی . تا با خواندن فرمول وضع شده و تطبیق آن موفق می شدید آن تقابل و آن عدم تقابل آوایی را با آوردن مثالها ی متعدد ، تثبیت می نمودید . زیرا ضرب المثل معروفیست که گفته اند زبان بی مثال نیست و تاریخ بی سال. زبان ِ بی مثال وتاریخِ ِ بدون سال انسان را به هیچ درکی و دریافتی نمی رساند .
از سوی دیگر این بحث دردمندانه به شما ارتباط نمی گیرد . این همان کاریست که قبل از شما آقای دکتر یار شاطر و دکتر محمد معین انجام داده اند . به خاطر طولانی نشدن بحث من از آوردن عین مطالب ایشان می گذرم و خواننده را به « مقدمۀ لغتنامۀ دهخدا » که درآن مقالات ایشان چاپ شده است ، ارجاع می دهم .
تقابل آوایی را کسی انکار نمی کند که در برخی از واژه به عنوان زبانهای همخانواده دیده می شود . ولی نباید فراموش کنیم بسا از کلمات همریشه نیز هستند که این تقابل را نشان نمی دهند آیا از این موضوع می توان نتیجه گرفت که این زبان با آن زبان ، همریشه نمی باشد ؟ ( مثالها را چند سطر پایینتر می توانید ملاحظه کنید )
شما به عنوان زبانشناس وآریانشناس آنسان که در چند جای مقاله تان خود مدعی آنید. چرا در بررسی زبانهای کشور از جمله زبان دری که میراث ارجناک مردم این سرزمین می باشند ، جز پشتو ، به دیگری توجه لازم را مبذول نداشته اید ؟.
از این بگذریم که نامگذاری دو گروه شرقی و غربی با تبعیت از دانشمند اروپایی ، با در نظر داشت به جزئیات موضوع به نظر می رسد زیاد هم صایب نیست . این را من نمی گویم آقای یار شاطر خود می گوید :
... « ولی زبان پارتی در دوره حکومت اشکانیان بنوبه خود در زبان فارسی میانه ( پهلوی) تاثیر کرده و این تاثیر را در زبان فارسی امروز نیز می توان دید . » (2) . واین واژه ها را پارتی می داند که هنوز در زبان دری زنده گی خودشان را نگهداشته اند مانند : فرشته ، جاویدان ، اندام ، افراشتن ، خاستن ، مرغ ، شهردار ، شهریار ، شهر ، پور ، مهر ، چهر ، شاه ، فرزانه ، پهلوان وغیره .
به این چند مورد همسانی های صوتی و معنایی و نه تقابل ، میان زبانهای دری ، پارتی وبلخی باستان (اوستایی ) نیز توجه کنیم:
دری پهلوانیک، پارتی( پهلوی اشکانی) (بلخی باستان یا (اوستایی )
مل ، می mad mada
دست dast zasta
دم ، دمب dum duma
دختر duxtar duyxdar
داد، دادگستر Dat data
نبشتن ، نوشتن nipiñtan (*) paes
پیام ، پیغام paitigam از ریشۀ gam/jam
راز rañt razah
داد ور datwar/databar از دو ریشه to-bara d·
گرما ، تب ih tapiñn /taftan tapayti-tap
دور - d¤ra
پاک pawág pak
باژ، باج bag bag-baj
دیده می شود واژه های دری در خانواده آریانی با دیگر همریشه هایش دارای غالبا همسانی و همساختی آوایی و معنایی قراردارند . پس نمی توان اینها را به دو گروه جدا از هم جا داد. ( اگر بتوان به همبن چند نمونه اکتفا کرد کاری را که شما انجام داده اید .) چنانکه در تحقیق دکتور اسدالله حبیب به حواله به منابع دیگر ، زبان دری در گروه شرقی جا گرفته است . البته در این مورد مولف تاریخ زبان فارسی دکتر خانلری در پهلوی برخی دیگراز دانشمندان هموطنش مانند بهار وذ .صفا و دیگران به چنین نتیجه یی رسیده است . و میدانیم که کتاب «تاریخ زبان فارسی» شان یکی از ماخذ معتبر در این عرصه شناخته شده است .
باز، واژه ها در دوام زندگی خویش دستخوش فرایند « واژگانی شده گی » lexicalization نیز قرار می گیرند . یعنی در گذر زمان بخشی از فونیمها و مورفیمها از گردونه زبان خارج می شوند و یا تغییر مییابند . مثلاً ریشه فعلی (بودن budan) در زبان اشکانی به صورت butan و در اوستا به صورت buvaiti آمده است . از این ریشه واژۀ buvam بوم اکنون جایش را به واژۀ باشم داده است .مانند :
نباید که چون من بوم چاره جوی تو رودابه را سختی آری به روی
فردوسی
بر در و در مجلس تو تا تو بوی من نبوم خود نبود در ره تو هم صنمی هم شمنی
سنایی غزنوی
نبوم ناسپاس از او که ستور سوی فرزانه بهتر که نسپاس
ناصر خسرو بلخی
که از این ریشه وجه اخباری و مشتقات التزامی مانند : بوی یا نبوی . یا صورت جمع اخباری به جا نمانده است . چنانکه دراین بیت ناصر خسرو دیده می شود :
از فراق شهر بلخ اندر عراق از چشم ودل گاه در آتش بویم و گاه در طوفان شویم
از این صورت تنها وجه تمنایی آن باقی مانده است : آنهم از لحاظ فونیتیکی و هم از لحاظ مورفیمی متغیر ، مانند :
دی وفرودینت خجسته بواد ( باد) در هر بدی برتو بسته بواد
فردوسی خراسانی
بدین منوال همراه با تغییر واژه ها ، سر آوا ها یا پسینه آواها برای همیشه سرآوا و پسینه آوا باقی نمی مانند و چه بسا که در گردش گردونه زمان همراه با تحول فونیمها و مورفیمها ، دستخوش استحاله ویا تغییر می گردند و این بدان معناست که سر آواها هماره مارا به اصل ریشه رهنمون نتوانند بود تا بدان پیوند بتوانیم دست به تقابل قرار دادی مان بزنیم . از این جاست که نه شما و نه هیچکس دیگر نمی توانید تنها از طریق تقابل ، واژه های دری و پشتو را به اصل ریشه آن برسانید . بلکه در این امر به ویژه ضرورت به بررسیهای تاریخی ، ریشه شناسی و زبانشناسی تشریحی دارید . هیچ دانشمندی با قطعیت نمی تواند بگوید که این زبان از آن زبان بر خاسته است . چنانکه به استنناد « دانشنامه » ادب فارسی در افغانستان : « ...وی (مورگنستیرن) از روی برخی قراین احتمال می دهد که پشتو بازماندۀ یک گویش سکایی باشد » دانشنامه ص 209 .
در آریانشناسی دانشمندان غربی دارای مکاتب گوناگونی هستند و نمی توان همه آنهارا از یک نحله معین کاری و پنداری تصور نمود . زیرا با آنکه از عمرپژوهشهای جدی در این زمینه روزگار درازی گذشته ، ولی این مقوله هنوز به یک تیرۀ فکری متعلق نیست و برداشتها وخاستگاههای یکسان و همه پسند ندارد . به گونه مثال دانشمندان روسی در باره زبانهای قدیم خاور و یا اوستا شناختی و آورنده ان زردشت ازلحاظ متد لوژی ، نظرات مخالفی با دانشمندان غربی دارند ودانشمندان غربی نیز در میان خود شان دربسا موارد یک سان فکر نمی کنند . ایرانیان هم غالباً برابر با سلیقه های شان از دوران شاهنشاه تا امروزبا اتکا به نظریات غربیان دارای مواضع یکسان نیستند . بنا براین کار تحقیقات در آریانشناسی در برخی از عرصه ها هنوز اندر خم یک کوچه قرار دارد و نمی توان با نمایش شش یا هفت نمونه سر آواها در تقابل واژه های زبانهای همریشه ، کار را پایان یافته اعلام بداریم و به نتایج از پیش تعیین شده برسیم . زیرا از زمان انتشار کتاب « دستور زبان پشتو یا زبان افغانها» اثر ارنست ترومپ که این زبان را یک زبان هندی و منشعب از سانسکرت می دانست تا شپیگل وهورنلی ومولرکه پشتو را زبان نیمه هندی و نیمه آریانی می شمارند واین فکرتا هنوز به قوت خود باقیست . جیمز دارمستتر در کار پژوهشهای اوستا شناسی خودبیشتر برمنابع سنتی و ترجمه هایی از اوستا متکی بود و اشتقاق را برای بررسی علمی کافی نمی دانست و معتقد بود که واقعیت را از خلال تاریخ و سنت بهتر می توان در یافت . برخلاف بورنوف بیشتر ار ریشه شناسی سود می برد .( این نکته را هم خدمت پوهاند عرض می کنم که همه باور های دانشمندان غربی را در بارۀ داشته ها ونداشته های کشور های شرق از جمله افغنستان نباید بدون تامل پذیرفت . به ویژه پنداشتهای کسانی را که مدتی را درشرایط اوج شوونیزم وطنی ، در خوان مهمانسرای قومگرایانی چه در اینسوی مرز ، چه در آنسوی مرز ، به سر برده باشند . زیرا انگیزه نخستین پژوهشها در زمینۀ خاورشناسی به همه گان روشن است .) ابراز نظرها در تقسیمات زبانها هنوز پایان نیافته است .البته دارمستتر و مورگنستیرن (این دو دانشمند زبان پشتو را یک زبان آریانی می شمارند)، وپروفسورویلیام سیمز،وهومباخ، دانشمندان زبان شناس و خاور شناس اخیر نیز، در همه موارد باهم دارای اتفاق نظر نیستند و هر کدام سلیقه های خاص خود را دارند .
ایکاش آن دانش فنولوژیکی و زبانشناسی تشریحی را که ادعا کرده اند جزایشان وآقای روان فرهادی کسی دیگر در این کشور نمی داند ، آن فیض مستتر را در شرایط اقتدارشان در دانشکدۀ ادبیات ، عام می ساختند تا جامعۀ با سواد کشور راه درستتر (نه درستر) را می پیمودند . ولی چون نتوانستند یا نخواستند آنرا عام سازند حق ندارند به دیگران طنعه زنند که « تيشه بر ريشه ى وحدت ملى وتماميت ارضى كشور باستانى مشترك مان نزنيم ! » ( بگذریم از این که این موضوع چه ارتباطی به وحدت ملی کشور باستانی ما دارد ؟ ) این نکته معترضه را هم بگویم که وحدت ملی وقتی فرا چنگ می آید که داشته های مان را ( از جمله داشته های زبانی مان را ) در همین خاک جستجو کنیم اگر نتوانستیم آنرا بیابیم آنگاه همراه با آقای زیار و آقای مورگنستیرن به کشور های همسایه می رویم ومی گوییم که الحق ما اشتباه کرده بودیم . یعنی اول تحقیق کنیم بعداً نتیجه بگیریم . در این جا می خواهم ازآقای دکتر زیار بپرسم : آیا شما همان تقابلات صوتی را با زبان باختری و زبان دری ، انجام داده اید یانه ؟ شاید انجام داده باشید ولی ازبخت بد ما از آن اطلاع نداریم .
بنده وقتی آن مقاله را مینوشتم فکر می کردم دست به انجام کاری زده ام که نتیجه اش مانند آفتاب به همه گان روشن است . یعنی فکر می کردم آفتابی را دلیل آفتاب آورده ام . چون در ان گفته یعنی( افغانستان خاستگاه زبان دری ) ( آقای زیار می گویند افغانستان مهد پیدایش نه بلکه مهد پرورش زبان دری است .) نمی دانم یک نوزاد چگونه از مهد زایش خودش( یعنی فارس .ز) سفر میکند و می آید در شرق و آنجا پرورده می شود . پرسیده می شود چرا ؟ دلایل این سفر وطی طریق تاریخی چیست ؟ آقای زیار علت را نمی گویند یا بهتر است گفته شود نمی توانند بگویند .زیرا در تعیین خاستگاه زبان دری بدان سان که در مقاله آمده است نه تنها من که از عرب اوایل گرفته تا عجم اواخر و برخی از غربیها در یک وسعت گسترده آنرا به گونۀ اسنادی تایید کرده اند که لازم نمی دانم آنها را اینجا تکرار کنم چون می دانم همه از آن اطلاع دارند چه رسد به جناب پوهاند زبانشناس ما ( در بخش نیجه گیریها ، مختصراً اشاره هایی در این زمینه خواهیم داشت ). ولی دشواری در این است که ایشان دست رد بر سینه همه زده اند و همه نوشته ها و اسناد را بیرون از حوزۀ علم زبانشناسی وانمود کرده اند و چسبیده اند به چند تا سرآوا های انسدادی و سایشی .
حالا که ازان روز گاز تاکنون تقریباً نیم قرن گذشته پرسشی پیش می آید . شما درین مدت چه چیزی را به اثبات رسانیده اید و کدام لاطایل را رد کرده اید ؟ من واقعاً از شما و هر کسی دیگر که توانایی اثبات یک حقیقت علمی را در این کشور داشته باشد نه تنها خوشنود می شوم بلکه همه هممیهنان ما سر افرازانه ازشما وکسانی دیگرسپاسگزاری خواهند کرد که سرانجام چابکسواری دانشمند ، از گرد دامان صحرا برخاست و مشکل زبانی ما را عالمانه حل کرد .
و اما شما که به تکرار فهم مسایل زبانشناسی را ویژۀ خود قلمداد نموده اید ( قسماً هم آقای روان فرهادی را درآن افتخار سهم داده اید) و نزدیک شدن به آن ساحه را برای دیگران ماین گذاری کرده اید ، ببینیم حرف جدی و حسابی شما در رابطه به موضوع مطرح چیست و دستاورد شما کدام است .
می نویسید : { واقعيت امر اين است كه درى (پارسى) همانند ديگر زبان هاى آريانى سه مرحلهء انكشافى را پشت سر گذاشته كه عبارتند از :
(1) مرحله ى باستان ( دوره ى هخامنشى ها ) (چرا هخامنشیها ؟ اوستا را مگر به رسمیت نمی شناسید ؟ زبان فرس باستان به صورت مکتوب جز در کتیبه های شاهان هخامنشی که به خط میخی نوشته شده است ، در جای دیگر به کار نرفته است .) كه از 520 تا 300 ق م با هجوم يونانيان برهه ى زمانى را دربر ميگيرد ؛ (2) مرحله ى ميانگين كه از 200 ق م آغاز گرديده وتا سده ى هفتم ميلادى ادامه پيدا ميكند ، يعنى دربرگير دوره ى حكمروايى ساسانى را از آغاز تاانجام آن ميباشد و (3) مرحله ى سومين يا نوين با استيلا ونفوذ سياسى وفرهنگى عرب ها آغاز ميگردد. » و نتیجه می گیریید :
«اگر استاد حبيبى ، استاد جاويد ، پوهاند شهرستانى ، ژوبل ، رويين ، اسدالله حبيب … ويا انجنير كاويانى واقعاً زبان درى (پارسى) را زاده ى زبان "باخترى" قلمداد ميكنند ، پس بايد اين اصل لنگويستيكى را نيز مدنظر گيرند كه زمان اين زايش از سده ى هشتم ميلادى فراتر نميرود كه نقطه ى گذار از مرحله ى ميانگين به نوين براى تمام زبان هاى آريانى شمرده ميشود ، يعنى درست زمانيكه اخرين بقاياى كوشانى ها ويپتلى ها از جمله كابل شاهان باعين سرنوشت ساسانيان دچار شده وتوام با اّن گويش يا زبان شان نيز صحنه را به زبان هاى مرحله ى نوين ، عمدتاً پشتو وپارسى تخليه كرد كه جزء از سنگ نبشته ها وسكه ها اثرى ديگر از اّن به جا نمانده است . درحاليكه از پارسى ميانه اثار وافرى به شمول زند وپازند ( ترجمه ى وشرح اوستا ) به دست داريم كه بدون شك گويش ميانه ى پارسى ويا پارسى درى را در مجموع نمايان ميسازد . » م. زیار. همان مقاله
از اینکه از زبان ساسانی زند و پازند باقی مانده و از زبان باختری سنگ نوشته وسکه ، چه ارتباطی دارد به اینکه زبان دری از زبان باختری نیامده بلکه از زبان ساسانی آمده است ؟ کدام اصل لنگویستیکی به ما گفته است که زبانها یکشبه و دریک مقطع به وجود می آیند . از سوی دیگر مگر نه نخستین نشانه های پیدایی زبان در ی که به زعم برخی ها مربوط به دستۀ غربی است ، در نواحی شرقی به دست آمده است ؟ سوال اینجاست چگونه زبانی را که محل پیدایش ان در این سوی مرز باشد نا دیده بگیریم و به محل دیگری منسوبش سازیم یا به عبارت دیگر زبان دری را که به گواهی اسناد در نواحی شرقی ( خراسان )سر بر کشیده است در غرب ببریم و آنرا منسوب به دسته غربی سازیم کاری را که ایرانیها کرده اند و برخی از غربیها به تبعیت و اصرار آنها . غربیها چون دیده اند که نام زبان در اسناد قدیمتر و جدیدتر پارسی یا فارسی خوانده شده فکر کرده اند ، پس منسوب به پارس یعنی نواحی غربی ایرانزمین می باشد .در حالیکه همه می دانند که این نامگذاری هیچ ارتباطی به نام فارس ندارد . بلکه به معنای عجم و در کل به معنای ایران می باشد که این تسمیه را عربها به این زبان داده اند . شاید بگویید از لحاظ زبانشناسی مقایسی و فونتیک زبان دری با پهلوی همخوانی دارد . این درست است . ولی کدام زبان از جمله زبانهای میانه این همخوانی را ندارد ؟ .که اگر نمی داشت به این خانواده منسوب نمی گشت . مگر زبان پرثوی پارتی یا زبان باختری ( دوره کوشانی) با دری همخوانی ندارد؟ ما نباید لقمه را از پس گردن آورده به دهان وارد کنیم .
شما که ادعای زبانشناسی علمی را دارید چرا مساله ریشه یابی زبان دری را از اوستا که بیشترینه دانشمندان امروزین خاستگاه آنرا بلخ باستان می دانند آغاز نکرده اید .؟ مگر به نظر شما این مساله اهمیتی نداشت ؟ یا چرا صورت مقایسه آنرا از زبان پهلوانیک (پارتی )آغاز ننموده اید ویا چرا از زبان باختری که نزدیکترین شاخه زبانهای آریانیست . مگر وظیفۀ یک زبانشناس این گونه پژوهیدنها نیست؟ شما چه دلیلی دارید که کتیبۀ سرخ کوتل چنانکه پروفسور حبیبی گفته است ( ولو آنکه سر آواها و پسینه آواهای آنرا بر رسی نکرده باشد . ) مادر زبان دری نباشد ؟ شما چند سر آوا ویا پسینه آواهای به اصطلاح سایشی و انسدادی آنرا به عنوان دانشمند زبان شناس کشور از همان زاویه دید فونیتیک ، بررسی کرده وبرایمان نشان داده اید تا می گفتید که زبان دری با آن بی ارتباط است ؟ مگرنه اینست ما کار آماده دیگران را تا آنجا که با تعلقات فکری و عرقی ما سازگار باشد استفاده می کنیم ودر پی رسیدن به حقیقت آن نیستیم . یار شاطر ها وظیفه خود نمی دانند چیزی را که بدان دلچسپی ندارند بررسی کنند . اینکار وظیفه ماست که بدان بپردازیم . ( بهتر آنست گفته شود به ویژه وظیفه شماست که ادعای زبان شناسی دارید.)
جای تعجب است که شما در هیچ جایی از نوشتۀ تان بر زبان پارتی حتا تبصرۀ کوتاهی هم نکرده اید . گویی در نزد شما چنین زبانی اصلا وجود خارجی نداشته است . زبانی که بیشترینه زبانشناسان ، زبان پهلوی ساسانی ( بقول شما فارسی میانه – غلط مشهور ) را یکی از لهجه های آن می دانند و زبان اصلی را همان پهلوی پارتی می گویند که مدت 6 قرن در یک وسعت بزرگ زبا ن رسمی دولت پارتها بوده است . چنانکه می خوانیم :
{پارتها از آغاز تاسیس امپراتوری در (250قم تا 171 قم )در همین حوزه باختر و وادی مرو با رسمی ساختن زبان آنرا تقویت نمودند وبدین گونه در مدت ششصد سال که امپراتوری پارتها، از سده سوم قم تا سده سوم میلادی ادامه پیدا کرد ، زبان پارتی در سراسر قلمرو حکمروایی آنان از باختر تا سوریه و شام به حیث زبان رسمی، علمی ، ادارای ، و همه گانی به کار رفت . چنانکه کشف کتیبه زبان پارتی در فارس پس از نفوذ پارتها بدانجا و کتیبه های شاهان اول ساسانی به زبان پارتی در فارس مانند : کتیبه اردشیر اول 224-241 م ) در نقش رستم ، کتیبۀ شاهپور اول( 242-273 ) در نقش رجب ، کتیبه زردشت حاجی آبادی ، کتیبه هرمز (272 -274) در نقش رستم ، کتیبه نرسی ( 293-302 ) در پایکولی کردستان و کتیبه های شهر دورا ( از شهرهای قدیمی سوریه ) همه دال بر آنست که پیش از ترویج لهجه پهلوی ساسانی توسط ساسانیان در فارس ، زبان پارتی منحیث سرزمین پارتهاجای زبان آرامی را که از عصر هخامنشیها در آنجا رواج پیدا کرده بود وجای زبان یونانی زمان یونانیان را به تمامی گرفت . .... ارتباط زبان و فرهنگ پارتها به برپایی آ تشکده های زردشتی و از جانب دیگر توجه آنان برای نخستین بار به گرد آوری کتاب اوستا تایید می کند . از همین جاست که دانشمندان از جمله رستارگویوا گفته است که زبان پارتی ماخوذ قوم پرثوه به نام پهلوی شمالی معروف بوده و آن نام یکی از زبانهای باختری است . } (3)
در مقدمه همین کتاب پروفسور رسول رهین نیز می نویسند :
{پهلوی خراسانی ( پهلوی خراسان) و پهلوی ساسانی ( پهلوی فارس ) دو زبانیست به دو عصر و دومحل و دو منشا مختلف که در تاریخ ادبیات خراسان نخستین اصلی و مهم ودومی فرعی و ضمنی است . با اینهم انفعال و تاثیرات آدبی ونفوذ پهلوی خراسانی بر پهلوی پارس و انعکاس اخیر الذکر در ادبیات خراسانی قابل تذکر است . …. پارتها یا اشکانیان قبلاًپس از تسلط بر باختر و وادی خراسان و رسمیت دادن زبان پارتی ، مرکز سلطنت خود را از (نسا ) شمال غرب باختردر 171 ق م به طرف غرب به نواحی فارس انتقال دادند . بنا بران ار این هنگام ناحیه آریایی ها و باختریان تحت نقوذ کامل زبان پارتی ( پهلوی اشکانی یعنی شکل متحول زبان اوستایی قرار داشته است و همین زبان است که موسوم به زبان بلخی یا زبان باختری می باشد و بعضاً زبان رسمی کوشانی هم گفته شده و ان خود مادر زبان دری ( پارتی دری ) شناخته میشود . دقیق ترین گواه این موضوع کتیبه هایی است که از دوره کوشانیان بجا مانده است .از جمله کتیبه رباطک میباشد که تازه چشم زبان شناسان را باین موضوع باز کرده است . سنگ نبشتۀ رباطک نخستین کتیبه ایست به زبان کوشانی یا بلخی و یا به شکل متحول زبان پارتی ( پهلوی اشکانی ) که در نخستین سال حکومت کنشکا (125م)نبشته شده است .کتیبه رباطک سمنگان در سال 1372هش کشف شد. چهار سال بعد از کشف این کتیبه ، عکس ان به مقر ( B.M) فرستاده و توسط دانشمندانی چون ویلیام سیمز ترجمه شد . کتیبه که از مواد Line stone تشکیل یافته91 سانتی متر طول و ، 61 سانتی متر عرض و27سانتی متر ضخات دارد . دارای 23 سطر به خط یونانی شکسته باالسنه باختری ( بلخی) می باشد .این کتیبه از جانب باستانشناس مشهور و شناخته شده افغانستانی دکتور غلام جیلانی داوری نیز ارزیابی شده وبا تشریحات مکمل و جامع در شمارۀ دوم ، سال چهارم ( سرطان و سنبلۀ 1384 هش ) ،ص33-41 ، فصلنامۀ آریانای برونمرزی بچاپ رسیده است .
این کتیبه در عرصه تحقیقات روی زبانهای ایرانی و زبان پارتی ( پهلوی ) و پارسی دری ، ریشه و منشأ آن معلومات ارزشمند وموثقی به دست می دهد و آز خلال آن بر می آید که تا این عصر با وجود انتشار و رسمی شدن زبان یونانی ، زبانهای ایریانی به قوت خود در این ناحیه رایج بوده و به همان نام اولی خود ایریانی یاد می شده است . چنانچه در سطر چهارم کتیبه امده است که کنشکا فرمان خود را به زبان یونانی انتشار داده وسپس آنرا به زبان ایریانی در آورده منتشر ساخت و بدین گونه فرمان او به تمام ساحه مفتوحۀ کنشکا در هند ( تا قلمرو های گشتر یاها ) اخبار شده است . در این کتیبه واژه ( ایریان) حقیقت بزرگی را بر ملا میسازد و آن اینکه گفته میشده که زبان مردم آن ناحیه آریک ( ایریانی ) ادامه زبان پارتی و دنبالۀ زبان اوستایی بوده است .. این موضوع را کتیبه رباطک کاملاً روشن ساخته است و ازآن به خوبی فهمیده می شود که زبان این ناحیه یعنی سر زمین آریانا از آن طرف آمو دریا تا ما ورای سند به ویژه نواحی بلخ و وادی کابل در عصر کوشانیان ( شده دوم میلادی ایریان و زبان مردمش ایریانی خوانده شده است . . کتبۀ سرخ کوتل بغلان و کتیبه های دوران هفتالیها ( کابل شاهان ) همه دال براین است مه نبشته و متون آنها شکل باز پسین زبان پارتی ( پهلوی اشکانی ) بوده است که بعداً با اندک تحول زبان پارتی دری یا فارسی دری شده است . .... }(4)
جالب آنست که شما ادعا کرده اید :
«پارسى ميانه (پهلوى) نيز به نوبه ى خويش از گويشى انكشاف كرده كه زاده ى زبان پارسى هخامنشى بوده است. زیار. »
چگونه پهلوی میانه ( هدف پهلوی ساسانیست ) یکی و یکبار از زبان فرس باستان می آید .در حالی که بنا بر آخرین تحقیقات خود ایرانیها : « زبان پارتی یکی از زبانهای ایرانی میانه است که زبان مادری قوم پارت ( پهله یا پهلو یا پرثوه ( پارت )( شامال خراسان )بوده و در دورۀ فرمانروایی سلسلۀ اشکانی یعنی از اواسط سدۀ سوم قبل از میلاد تا ربع اول سدۀ سوم پس از میلاد مسیح ، زبان دولتی و اداری ایران بوده است . » (5). و باز مینویسد : « چنین می نماید که زبان فرس باستان )550 قم ) به صورت مکتوب جز در کتیبه های شاهان هخامنشی که به خط میخی نوشته شده در جای دیگری به کار نرفته است . » (6).
ایرانیها حق دارند هرچه را که دلشان میخواهد بنویسند و حتا از یک دوره 6 قرنه که به گفته خودشان زبان دولتی و اداری ایران هم بوده است چشم بپوشند و زبان به اصطلاح فارسی میانه را به زبان فرس باستان که هردو زبان جنوب غربی اند ، بپیوندند .وبازواقعبینانه در جای دیگر بنویسند که : « زبان اوستایی زبان شرق ایران (احتمالاً خوارزم ، مرو و یا بلخ ) است و با زبان فرس باستان یعنی زبان غرب ایران تعلقی نداشته است»(7)
میدانیم که زبان بلخی با نامهای مختلف همیشه زبان مردم ناحیه بلخ بوده از همان زمان باستان تا سرنگونی یونانیان و روی کار امدن کوشانیان به صورت رسمی صاحب نام گشته وتا پس از سقوط آنها باز چند قرن به زندگی دوام داده است. ما چرا در بررسیهای تاریخی و زبانیمان از خود خطه یی که در آن زیست می کنیم نیاغازیم تا دست بین و دست نگر دیگران باشیم که در حق داشته ها و نداشته های ما ، چه گفته و چه نگفته اند و یا ببینیم چه بر قد و اندام ما بریده اند تا همان رابر تن کنیم .
مغالطه ها از همین جا بر می خیزد آ قای زیار !. حالا تاریخ با اسناد دست داشته اش به شما می گوید هنگامی که هنوز سیطرۀ زبان ساسانی در فارس برچیده نشده بود ، دور از سر زمین ساسانی ها یعنی فارس ، در دامنه های هندوکش و نواحی شمال وشمال غرب آن ، زبانی دیگر با شکوه ویژه سر بر افراشته بود که آنرا زبان دری می گفتند یا پارسی دری .که خود پی آمد زبان بلخی بود . درآن آوان آیین زردشتی موازی با دین بودایی تا آمدن اعراب ، درکشور به شکل بسیار مسالمت آمیز در کنارهم به زندگی خود دوام می دادند .
تعجب آور اینست که جناب شما از 300 قم یعنی پایان دوره هخامنشیها یکباره از دوره ساسانیان یعنی 200 م تا سده هفتم میلادی دوام می نماید ،آغاز می کنید . حدوداً این 500 سال را که دوران فرمانروایی اشکانیان است (247قم تا226 م)و بعداً کوشانیان ،که زبان وادبیات پر بار زبان پارتی بویژه آثار منظوم آن را که از نظر حجم بیشتر ازاشعار پهلوی ساسانی می باشد و بیشترینه جلوه های زبان و فرهنگ کشور ما در آن بازتاب دارد ، نادیده می گیرید وبه تبعیت از صاحب غرضان دور و نزدیک یکباره منشا زبان دری را به فارس می برید تا نشان دهید که این به اصطلاح « سر آوا ها » با زبان ساسانی وهخامنشیها هماهنگی و ارتباط دارد و نه با زبان بلخی باستان ( یا به اصطلاح اوستایی) و زبان پارتی یا پهلوی خراسانی ( اشکانی ) (باور دارم که شما نمی توانید آن تقابل صوتی را در مورد زبان اشکانی همچون زبان ساسانی ، در نظر نگیرید هرچند ایرانیها و دیگران کمتر بدان پرداخته اند . ). دکتر یار شاطر در باره زبانهای کهن آریانی ازهردو مورد مینویسد : « زبان اوستایی زبان یکی از نواحی شرقی ایران بوده است . » و در بارۀ زبان پارتی می گوید :« دیگر زبانهای سغدی وخوارزمی وسکایی وپارتی است که از صورت میانۀ آنها مدارک کتبی در دست است وهمه به نواحی شرقی فلات ایران تعلق دارند . » مقدمه دهخدا ص11 .
به نطر می رسد کاری را که شما خواسته اید به مدد آقای موگنستیرن نمایش دهید ریشه یابی زبان پشتو و ارتباطش با گروه های زبان هندو اریانی می باشد . یعنی همان سیاست پشتو محوری در کشور را ! ما این نموداری شما را ارج می نهیم . شما اگر می توانید و توانایی آنرا دارید که با اتکا به دانشی که اندوخته اید ، زبان پشتو را که حقا مستحق بررسی. پژوهش می باشد بر آن بیشتر کار کنید تا مانند کتاب تحقیقی تان زیر عنوان « پشتو او پشتانه د ژبپوهنی په رنا کی » . کار در خوری را انجام دهید . ولی سخن بر سر این است که شما به کاری که بدان علاقه نداشته اید و به عنوان زبانشناس ملی به همه زبانها نپرداخته اید به ویژه در بارۀ زبان دری کاری نکرده اید ،به خود تان حق نباید بدهید که بکوشید زبان دری را به مهاجرت وابدارید . این ستمکاری است . آنگاه مردم به خود حق خواهند داد تا از شما گله مند باشند . هم اکنون پرسش این است چرا شما از کنار زبان پهلوی اشکانی و به ویژه زبان باختری که اگر موگنستیرن ازآن سرسری گذشته است ، زبان شناس مشهور پروفسور ویلیام سیمز زیر عنوان:
New Findings in Ancient Afghanistan (the Bactrian Documents discovered from Northern Hindu– Kusk)1997 
Bactrian Documents from Ancient Afghanistan
Professor Nicholas Sims-Williams of the School of Oriental and African Studies (SOAS), University of London, who is the leading expert of the Sogdian and Bactrian languages, gave a lecture on the discovery and decipherment of Bactrian documents, written in the little-known Iranian language of Ancient Afghanistan in modified Greek script, at the Ancient Orient Museum in Ikebukuro, Tokyo, on September 23.
Prior to the talk he was awarded, jointly with his colleague Dr Joe Cribb of the British Museum, this years Hirayama prize from Professor HIRAYAMA Ikuo, Director of the Institute of Silk Road Studies in Kamakura for their work on the decipherment and interpretation of the newly discovered Rabatak inscription in Northern Afghanistan. 
وهنینگ و گرشویچ و تاریخ کمبرج جلد 3، ص1259-1250 وترجمه فارسی آن توسط استاد یار شاطر، ص 867-857 و ر. اشمیت 1986ص 297-281 . به گسترده گی معرفی کرده اند ، چشم بسته گذشته اید . و رفته اید تا سراغ زبان دری را از همسایه اش بپرسید . این درست است که زبان پهلوی نیزعناطر مشترکی با فارسی دری دارد و نمیتوان تاثیر آنرا بر زبان دری نا دیده گرفت . ولی در همین یک قدمی تان در کتیبه رباتک ( رباطک ) سطر 2 آمده است : ( کنیشکا )... که شاهی را به دست آورده است ñaodani abordo) i) از ننه (**) و از تمامی بغ ها ( ایزدان ) . (aso nana od aso oispoano mi bagano) در همین یک سطر که از برگردان متن ویلیامز سیمزترجمه شده است به روشنی دیده می شود واژه های چون : از ، آورده ،شاه ، ننه ، بغان . هنوزدر زبان دری تان جاری هستند که می توان گفت خود دری را ساخته اند .
شرووSkjaerví کتیبه های بلخی دوران شاهنشاهی کنشکا به ویژه کتیبه رباتک را دارای سنت نگارشی همانند و همپایه با کتیبه های هخامنشیها وساسانیها می داند. ولی آیا این ظالمانه نیست که زبانهای شرقی را که مدت ششصد سال در این کشور و کشور های همسایه زبان رسمی و دولتی بود و برای بار اول کتاب اوستا به همین زبان وبه امر شاهان اشکانی تو سط روحانیان زردشتی باختری گرد آوری شد و ادبیاتی پدید آورد که هم در زبان ساسانی و هم در زبان مانوی وسغدی چشمگیر است ، در پیدایی زبان دری نادیده می گیرید و میروید به سراغ زبان ساسانی که خود زادۀ آن زبان است . به گفته خود تان یک مرحله تاریخی را نادیده گرفته ازآن می گذرید وبه فرس باستان می رسید . کسانی که زبان دری را از ریشۀ اشکانی و سپس باختری آن می شناسند ، اشخاصی نیستند که از زبان شناسی به گفته شما بیگانه باشند . اینان می دانند که زبانشناسی انواع و اقسام دارد . ( بگذریم از مکاتب گوناگون فلسفی آن ) یکی از این شاخه ها زبان شناسی تاریخی است که زبان را از دیدگاه تاریخ پیدایش و سیر تحول تاریخی – زمانی آن مطالعه میکند . زبانشناسی مقایسی هم زبانهای همریشه را از سه لحاظ : آواشناسی ، دستوری و واژگانی (لغوی ) بررسی می کند ونیز گویش شناسی . ( نه گویشناسی! چنانکه نوشته اید : « وآريانشناسان كه با گويشناسى سروكار دارند. »){چنین مباد ! ر . } و در عین زمان این دانش نمی تواند تنها به یک بعد مطرح بچسپد و دیگر ابعاد را نادیده بگیرد . در عین زمان دانش زبانشناسی هم با سایر دانشها از قبیل باستانشناسی ،مردم شناسی ، کتیبه شناسی (Inscription)، ادب شناسی ، متن شناسی ، ریشه شناسی etymologieوغیره رابطه تنگاتنگی دارد . که بن مایۀ همۀ آنها یا اکثریت آنها ، زبان است .
در جایی می نویسید :
«درآن روزها چند جوان زبانشناس ديگرى نيز از امريكا وشوروى تازه برگشته بودند ولى بنابر سيستم تحصيلى هر دو كشور از رشته هاى "خاص الخاص" فراتر نرفته واز زبانشناسى تاريخى – مقايسى ، از جمله فلالوجى آريانى ( مگر فلالوجی آریانی و غیر آریانی دارد ؟ ر) كمترين بهره يى نداشته اند . در مقابل ، دكتور روان فرهادى حدود 17 سال پيش از من درعين رشته از پوهنتون سربون فرانسه دكتوراى شان را به دست اّورده بود ، ولى از همان روز نخست بازكگشت به كشور سياست را بر زبانشناسى ترجيح داده ، تنها مدت كوتاهى به يك دو ساعت تدريسى در ديپارتمنت درى پوهنځى زبان وادبيات وشركت در همايش هاى مربوط در داخل وخارج كشور بسنده ميكرد ، تا كه با سقوط نظام شاهى فرصت آن را به دست آورد ، تا كارهاى مشتركى را در زمينه با هم سامان بخشيم كه ثمره ى اّن تدوين فرهنگ پشتو – درى ، چاپ برگردان درى وانگليسى تيز دكتوراى شان زير نام "فارسى كابلى" وبالاخر اشتراك فعال هر دوى ما در همايش بين المللى پشتو براى تاسيس مركز بين المللى تحقيقات پشتو بود كه در راس شركت كننده گان آريانشناس اروپايى استاد مشترك ما پروفسور مورگنستيرن فقيد قرار داشت وبه تعقيب آن برگردان وچاپ تلفظ (آواشناسى) وصرف پشتو از استادان غرب دارمستتر ، گايگر ، مورگنستيرن وبن ونيست به شمول جدول هاى دسته بندى زبان هاى هند وآريانى بوده است واز اين راه توانستيم ، تا انقلاب نافرجام ثور 1357 خورشيدى در راستاى ترويج آريانشناسى به مفهوم راستين آن گام هاى سودمندى را برداشته ، تا حدى از تشبث هاى بيجا واماتورى وضمناً با تبديل نامواژه ى "ايرانى" به " آريانى" از حساسيت برخى دانشمندان به ويژه پشتون در زمينه بكاهيم . زیار»
بسیار عالی. واقعاً که شما با چاپ دو کتاب کار همه (لاطایلات ) را چه در افغانستان چه در بیرون از افغانستان ، یکسره نموده اید . آنهم یکی اش تدوین فرهنگ پشتو ودیگرش برگردان تلفظ وصرف پشتو . ( مال دیگران ) . حالا به ما حق خواهید داد آقای زیار که از شما بپرسیم ، شما که با سلاح مدرن دانش زبانشناسی آراسته بوده اید و هستید کدام مشکل زبانی ما را حل کرده اید ؟ شما که ادعا دارید « امروزه كار زبانشناسى به جايى رسيده ، تا هرچه گسترده تر، با بهره جويى از متودهاى سانتيفيك، قواعد وفارمول هاى ويژه يى را مورد كاربرد قرار دهد . از آن جمله درساحه ى آواشناسى وريشه شناسى تاريخى – مقايسى كه از همه نخستر (نخستتر. ر ) در تعيين وشناسايى خاستگاه ، ديگرگونى ، همگونى ووابسته گى يك زبان با ديگر زبان هاى خانواده وشاخه ى مربوط يارى ميرسانند » اینها درست ولی می پرسم با اتکا به این عوامل سازنده ، شما چه دستاوردی ارایه کرده اید ؟ آن دو کتاب که در این راستا هیچ گرهی را باز نکرده است . چنانکه خود گفته اید کار شما برتالیفات دارمستتر و گایگرو بنو نیست متکی می باشد .آیا به ما حق می دهید بپرسیم ؛ کار شما کدام است؟
من چنانکه در بالا اشاره کرد م امروزه علاوه بر تحقیقات دار مستتر بن ونیست و گایگرومورگنستیرن ، تحقیقات بیشتر و گسترده تردیگری از سوی زبانشناسان و خاور شناسان نامداری چون هنینگ ، گرشویچ ، هومباخ و ویلیام جیمز مطرح شده است که نا دیده گرفتن آنها ما را از تحولات اخیر این رشته ها بیگانه می سازد . آیا شما براینها نظری افگنده اید و تحقیقات اینها را در کشف ومعرفی نوشته ها و کتیبه های باختری مطالعه کرده اید ؟ من با قاطعیت می گویم نه . ورنه می دانستید و با شادمانی از اینها سپاسگزار می بودید که سرانجام با معرفی (زبان باختری ) در جهان امروزبرای ما هم غنیمتی آبرومند به دست آورده اند. که اینک از برکت این دستاورد است که جهان میداند در دامان هندوکش فرهنگ زبانی پرورده شده که به مراتب گسترده تر و غنامند تر از فرهنگ زبان فرس باستان ( دوره هخامنشیها ) می باشد . زیرا زبان این فرهنگ نماد دو فرهنگ بزرگ ا ست ، دو امپراتوری -پونانی و باختری .
در تبدیل نامواژه ایرانی به آریانی با شما موافقم . اگر این پیشنهاد به ابتکار شما صورت گرفته باشد به شما تبریک می گویم . هر چند میدانم کسانی دیگرنیز مانند پروفسور غلام جیلانی داوری چنین پیشنهادی را در کتاب « لغتنامه زبان باختری » ( زبان مردم باختر در دوره کوشانیان و یفتلیان ) (10) به زبان آلمانی ارایه کرده بوده اند که بازتاب خوب جهانی هم به دنبال داشته است . ( ایکاش این کتاب به زبان دری نیز ترجمه و چاپ می شد . ر )
و اما ؛ از دید تاریخی .
شما می دانید که ساسانیان در خراسان زمین دیری نپاییدند . به زودی پس از فتح بگرام و تخریب آن ، برگشتند و حکومت را به حکمرانان محل وا گذاشتند . از سوی دیگر این حکمرانان محلی هم مدتها با سا سانیان در گیر گشتند که در نتیجه می توان گفت ساسانیان در کشور هرگز استقرار نیافتند .به ویژه بخش شرقی کشور همچنان تحت نفوذ کیداریان (کوشانیان) و یفتلیها باقی ماند .
پس سوال اینجاست که چگونه ساسانیان زبان شانرا در قلمرو زبان ملی کوشانیان ویفتلیها که زبان باختری خوانده می شود و از لحاظ ساحه وی ، فونتیکی ، و واژگانی در قلمرو جدا از ساسانیان موجود بود ، در این نواحی رواج دادند ؟ . آیا برعکس آن درست نیست که گفته شود زبان فارسی دری مولود سرچشمه های اصیل خودش است . یعنی این زبان در میان دره های این مرز وبوم و کاخهای شاهان نامداری ، رفته رفته با تاثیر پذیری از زبان پهلوی اشکانی ، باختری ، سغدی و خوارزمی وتاثیرات جنبی ساسانی ودیگر زبانهای همجوارچنانکه استاد یار شاطر و خانلری و داکتر صفا و پروفسور حسین یمین و دکتور جیلانی داوری و دکتور حبیب ودکتور عنایت الله شهرانی وپروفسور محمد رحیم الهام ون .کاویانی و این جانب نوشته اند به عنوان یک زبان مستقل در این سامان یعنی درنواحی شرقی ایران امروز ، پدیدار گشته است ؟ (برای آگاهی بیشتر رجوع شود به کتاب مهم و مستند «سرگذشت زبان فارسی دری » چاپ شورای فرهنگی افغانستان تالیف پروفسور رسول رهین .)
در این رابطه آقای دکترغلام جیلانی داوری خاور شناس افغانستانی در آن کتاب به نکتۀ قابل توجهی اشاره کرده ، می نویسند : «ایرانیان فرهنگ خویش را در ایران پرورش دادند که عبارت باشد از زبان مادی و فارسی باستان . دریک مدت طولانی تا زمانیکه داریوش بقدرت رسید و به فتوحات خویش بسوی شرق آغاز کرد و آریانای باستان را شامل قلمرو خویش ساخت این دوقوم باهم ارتباط مستقیم نداشته واز همدیگر طوریکه می بایستی اطلاع دقیق نداشتند . از این ببعد است که هخامنشیان ملتفت میشوند که اقوام ایشان در شرق تمدن قابل ملاحظه ای را بوجود آورده اند که ازآن جمله دین زردشتی و زبان اوستا می باشد . هخامنشیان کتاب مقدس را با خود به استخر می اورند و دیانت زردشتی را در ایران پرورش میدهند . همچنان سیر تاریخی سرزمین های ایران و آریانا از همدیگر متفاوت است . از منابع یونانی میتوان اینطور استنباط کردکه اگر چه سرزمین شرق ایران ( آریانا ) شامل امپراتوری هخامنشیان بود و از طرف آن اداره می شد ، باز هم مردم آن سرزمین تا حد زیادی از استقلال برخوردار بودند . بنده در جای دیگری که روی تاریخ هنر افغانستان بحث است خاطر نشان نموده ام که تا حال در هیچ نقطه کشور آثار خط میخی و بناهای هخانشیها بدست نیامده است . از دوره ساسانیان بجز از گنجینه سکه های تپه مرنجان در کابل که از دوره کوشانو ساسانی می باشد و آتشدان زردشتی در سمنگان ، آثار ملاحظه دیگر وجود ندارد . » ص94 همانجا
در باره علت نامگذاری زبان بلخی هم مشکل را آقای داور به سادگی حل کرده است ایشان می نویسند : ( واژه باختری ابداع دانشمندان غربی است . نام اصلی آن بقول زایر چینی هیوان تسانگ « تخاری» بوده است . یعنی زبانی که مردم تخارستان بدان سخن میگفتند . اما چون زبان دیگری قبل از باختری کشف شد وبه تخاری معروف شد بناء برای زبان تازه نام باختری را برگزیدند که منسوب بسرزمین باختر است . » ( 8) ( من در این مورد و موارد دیگر توجه جناب زیار را به مقاله عالمانه آقای داوری درهمان کتاب یاد شده جلب می کنم و بر می گردم به موارد مطرح دیگر .)
در نوشته خویش با حساسیت ویژه انتساب زبان دری را به زبان اوستا ، چنین بیان می دارند :
«بنابر همين دليل نبايست در مورد زبان پارسى درى به نسبت داشتن واژه هاى از زبان هاى شمال شرقى اين حكم را صادر كرد كه اين زبان مربوط همين گروه زبانى است . به گونه ى كه در نقل قولى از دكتور رويين ميخوانيم : "… زبان درى از لحاظ خاستگاه واژگانى مربوط به خانواده ى زبان اوستايى بلخى ميباشد …". 27 از اين دانشمند ادبيات بايد اين را نيز پرسيد كه واژه هاى دخيل ومستعار در زبان درى (پارسى – درى) تنها به اوستا خلاصه نميشود، بلكه مقدار واژه هاى قرضى عربى وترك - مغولى دراين زبان به مراتب بيشتر از آن است، چرا آن را به اين زبان ها نسبت نميدهد؟ . » همان مقاله .زیار
پاسخ پرسش شما خیلی ساده است : وامواژه های عربی و ترکی و مغولی را برای آن نمی توانیم به زبان اوستایی ( درستتر بلخی باستان ) نسبت دهیم که اینها باخانواده اوستایی همریشه نیستند . برخی از اینها به خانواده زبانهای سامی مربوطند وبرخی دیگر به خانواده ترک والتای . .ما حق نداریم زبانهایی را که باهمدیگر از یک خانواده نیستند از لحاظ ساختار صرفی و نحوی و استحاله های واژگانی ، ریشه یابی نماییم و یا از لحاظ تاریخی با هم مقایسه کنیم . می پرسم مگرنه چنین است ؟ اهم کوشش برخیها آنست که زبان دری از ریشه اش جدا ساخته شده و به غرب ایران انتقال داده شود .
چون در وطن ، در زادگاه زبان دری ، دولتمداران کشور با بی اعتنایی کامل در برابر سوء نیت های مغرضان دور ونزدیک ، همواره خاموشی گزیده بودند و هیچ دانشمند زبانشناس و آریانشناس را در تثبیت استحقاق واقعی این زبان تشویق نکردند ونه تنها نکردند بلکه تلاشهایی هم صورت گرفته بود تا این زبان از بستر حقیقی اش رانده شده و کار سامان یابی این یتیم بی سرپرست ، بازیچه دست این و آن گردد و جایگاه اصلی اش را در میان خانوادۀ زبانها از دست بدهد . ( در بر رسی علل این نارسایی ، مقالۀ آقای کاویانی چاپ شده در مجله خاک ) ( ش-7و8 ) و کتاب «سر گذشت زبان فارسی دری » را خیلی ارزشمند یافته ام .)
اگر ایرانیها زبان فارسی را به زبان پهلوی ساسانی و یا فرس باستان می پیوندند ، حق دارند . آنها خود در بسا موارد اعتراف کرده اند که زبان اوستا به شرق ایران متعلق است و نه به غرب ان . برخی از دوستان زبانشناس کشور ما هم حق دارند بالای زبان پشتو کار کنند و نتایج کار های شان را در عرصه بین المللی عرضه کنند و این برای ما دلگرم کننده هم است ولی این بی انصافانه خواهد بود که آسمان و ریسمان را بهم ببافند تا بگویند که فلان زبان از گروه شرقی است و فلان از گروه غربی . خاستگاه یکی اینجاست و ازدیگری آنجا . ولی وقتی شما نمی خواهید چینی وحدت ملی درز کند باید در این کشور ازپشتو محوری تان بگذرید و بدانید دیگر زبانها هم حق دارند رشد داده شوند و در کنار همدیگراصالتشان را نه از روی قضاوت مغرضان بلکه از روی واقعیت زیستی آنها واستناد های تاریخی ، مورد بررسی قرار دهند . شما حق دارید مطابق میل تان در باره زبان پشتو توجه کنید و تلاش به خرج دهید وحتا دست به دامن مورگنستیرن بزنید تا به شما کمک کند . ولی زبان دری را که هیچگاهی بالای آن از سوی دولتهای قبیله گرا با دلسوزی کار صورت نگرفته و دران راستا در کابل نه سیمینار بین المللی و نه هم مرکز تحقیقات دری که در ان آشخاصی چون مورگنستیرنهایی شرکت می کردند، بر پا گشته بود تا نشانه یی می بود از حسن نیت قبیله گرایان فرهنگی به سرنوشت یکی از بزرگترین دستاورد های فرهنگی بشری که در طی سده های بسیار در این گوشه از جهان زیسته بود و هنوز می زید .
من وقتی بیت بسیار معروف مولوی را که امروزه هر پسر - دختر مکتب خوانده ما آنرا درست می خواند و درست می نویسد از زبان جناب پوهاند ، شاعر و زبانشناس خود ما می خوانم ، مو براندامم راست می شود . بیت مولوی را شما در مقالۀ تان با عرض معذرت بگویم سلاخی کرده به ما تحویلش داده اید وبه ما فهمانده اید که چقدر به اصالت زبان دری عقیده دارید وآنرا رعایت می کنید . (یکی از دوستان به مناسبت هفتاد سالگی آقای زیارکه دیر زیاد ، در یکی ازسایتهای انتر نتی نوشته است : استاد، زبان پارسی دری را نیکو می دانند و متین و محکم و استوار و سلیس می نویسد .) . بگذریم .
از قلم شما در مقالۀ زبانشناسانه تان می خوانیم :
هركى جدا ماند از اصل خويش باز جويد روزگار وصل خويش
مولوی بزرگوار هرچند خود از( مفعله ) بیزار بود ولی اینچنین با سخافت شعر نمی گفت ووزن را درک می کرد . او چه داهیانه سروده بود :
هرکسی کو دور ماند از اصل خویش باز جوید روزگار وصل خویش
این همان( اصلی) است آقای زیار که مولانای بزرگ مان گفته است و ما از خود بیگانه گان اکنون در آغاز قرن بیست ویکم می خواهیم بدان برسیم .
شما در ادامه این بیت مولوی می نویسید :
«بعد ازآنكه حوزه هاى سه گانه بارى ديگر با مرزهاى سياسى از هم جدا شد ، باز هم هرسه گويش دست كم وابسته گى ادبى – فرهنگى را نگهداشتند تا كه درسال هاى شصت سده ى بيستم گويش درى با به دست آوردن حق قانونى (می پرسم : پیش از این تاریخ درکشورفرمانهای شاهان به کدام زبان نوشته میشده وکدام زبان رسمیت و حق قانونی داشته است ؟ ) به منزله ى زبان رسمى پهلوى پشتو در افغانستان ودر دهه ى واپسين همان سده ى با فروپاشى دولت شوروى واستقلال تاجيكستان كه به گسترش هرچه بيشتر مراودات ادبى ، فرهنگى وسياسى ميان هرسه كشور انجاميد ، تفاوت هاى گويشى اعم از نوشتارى وگفتارى روبه كاهش نهاده و با پيشرفت سريع تكنالوجى اطلاعاتى ورسانه يى فرآيند وحدت گرايى دستورى وواژگانى آن روز تا روز تيزتر گرديد. زیار»
باید به عرض شما برسانم که زبان دری حق قانونی و رسمیت خود را قرنها قبل ، از بسا دولتهای قانونی و غیر قانونی کشور خودش گرفته بود ونه د رسال شصت سده بیستم . درستتر این است که بگوییم این زبان از دوران صفاریان وسامانیان و فریغونیان و غزنویان و غوریان و سلجوقیان و خوارزمشاهیان و تیموریان هرات و تیموریان هند و سوریان هند تا سدوزاییان و محمد زاییان و حبیب الله (کوهدامنیان) و پرچمیان وخلقیان و مجاهدان و طالبان و کرزاییان ، زبان رسمی دولتهای این کشور بوده است ، نه از راه جبر و اکراه وتوطيه ، بلکه از سوی اکثریت گوینده گانش که عامه مردم کشورباشند به خاطر ایجاد تفاهم ملی در میان مردمان هموند وهمپیوند این سرزمین .
آقای زیار در جایی از مقاله شان می نویسند : « افزون برآن اكثريت اهل خبره ودانش در راس زبانشناسان خود خوزه ى زبان پارسى در مجموع نيز به همين باور اند كه زايش ويا پيدايش اّن را از پارسى ميانه (پهلوى) در جنوب شرقى خرانسانزمين صورت گرفته وسپس به مثابهء زبان معيارى نوشتارى به شمال شرق وجنوب غرب نفوذ وگسترش يافته است » .
این موضوع را بار نخست از شما می خوانیم . در حالیکه نخستین پدید آورندگان وعرضه کننده گان این زبان در نثر و شعر، چنانکه آوردم ، از مردم نواحی شرقی یعنی خراسان وپار دریا بوده اند ونه از نواحی غرب یعنی ایران امروز . این سخن به اصطلاح عربها سخن عامة البلوا است . خود ایرانیها دانشمندانی چون ملک الشعرا بهار ، دکتر ذبیح الله صفا ، سعید نفیسی ، دکتر خانلری ، دکتر شفیعی کدکنی و ... و ا. برتلس و ر.س.راستارگویوا ( روسیه ) و همه زبانشناسان کشوربه شمول پروفسور حسین یمین ، پروفسور الهام ، پروفسور همام ، پروفسور عمر زاهدی ، استاد عین الدین نصر و دیگران همه بدین باور اند .
در پایان به منظورفشرده ساختن مطالب ، نکاتی را می خواهم به عرض شما برسانم :
الف – خاستگاه زبان دری ، بخش شرقی ایران امروز یعنی خراسان دیروز است . به دلایل زیرین :
1- خراسان یا افغانستان امروز زادگاه زبانهای آریانی از جمله زبان بلخی باستان ( اوستا) ، زبان پهلوی اشکانی ( پارتی) و زبان کوشانیان ویفتلیان ( زبان باختری ) می باشد . .زبان پارتی دنباله زبان اوستایی بوده است . کتیبه های یافته شده در رباتک سمنگان و کتیبه سرخ کوتل بغلان وبسا اسناد دیگر ، شکل باز پسین زبان پارتی یعنی زبان باختری بوده است که بعداً با اندک تحول زبانی ، فارسی دری نامیده شده است .
2- تقابل سر آواها و پسینه آواهای انسدادی وسایشی در زبان دری، نه تنها در زبان ساسانی بلکه درزبانهای همریشه دیگر چون بلخی باستان ، زبان پهلوی اشکانی ، باختری ( دنبالۀ اشکانی ) ، سغدی نیز یافته می شود . ( باید گفت در این راستا در کشور ما متاسفانه به گونه مستقل از سوی زبانشناسان هیچ کارجدی صورت نگرفته است . )
3- تقسیم زبانها به گروههای شرقی و غربی ، یک طرح فرضی است و قطعیت ندارد . هستند کسانی چه زبانشناس چه ادبشناس که این زبان را به گروه شرقی منسوب می دانند . چنانکه در کتاب سرگذشت زبان فارسی دری ص 151 آمده است .
4- زبانشناس معروف انگلیسی سیمز ویلیامز درکتاب« اسناد باختری سال 2000» موفق به کشف و خوانش سند فروش زمین به زبان باختری مربوط به سال 525 باختری برابر با 758 میلادی می شود و متن را چنین می خواند : الو بامویناگو الو تورکو الو تازیکو الواودگوسیگو ... بوادو . یعنی امید است که مردم بامیان ، ترک تازیکو مردم محل ... راضی باشند . وی می گوید در همین سند ذکر شده است که فروشنده زمین خویشرابه بهای 60 درهم تازیک سیمین(درخمو تازیکو سیمینگو) فروخت . متن باختری اینطور است : سترگو تازیینگو گزیتو ادو بریتو لادو. یعنی باید سترگ جزیه تازیگی و برات داد . زبان این اسناد و اسناد مشابه دیگر زبان بلخی میانه است که مرحله آغاز تحول به زبان دری می تواند به شمار آید .( رج سرگذشت زبان فارسی دری .ص100 چاپ نخست )
5- دانشمند المانی هلموت همباخ ژرمن شناس وایرانشناس بزرگ موفق شد تا خوانش تازه یی از سکه های یافته شده باختری را نیزارایه کند . باساس خوانش وی لقب شاه در روی سکه بزبان باختری اینطور است : فرومو کیسارو بگو خوادیو کیدابو تازیکانو خواگو (fromo kesaro bago xoadeo kidabo Tazikkano xoago ) یعنی قیصر روم ، شاه بزرگ کسیکه فاتح عرب ( تازیکانو ) است . ( همان جا ص 99 )
6- زبان دری قبل از اسلام موازی با زبان ساسانی در افغانستان وجود داشته است . دانشمندان می پذیرند که زبان مردم خراسان از حدود دو قرن پیش از اسلام فارسی در ی بوده است .
7- (موجودیت هجویه یزید بن مفرغ ( سال 60تا 64 هجری) و نظر مقدسی که لهجه بلخی را بهترین لهجه های خراسان می داند ( لهجه معیاری خراسان ) دلیل و گواه این سخن هجویه کودکان بلخ است در هجو اسد بن عبدالله که در سال 108 به جنگ امیر ختلان و خاقان ترک رفته و شکست خورده و باز گشته بود .
از ختلان آمذیه بزو تباه آمذیه
آوار باز آمذیه بیدل فراز آمذیه
دکتر اسدالله حبیب در مقاله « تیره شناسی زبانها» به نقل از کتاب (موسیقی شعر ص 564 )می نویسد :
قیصر ماه مانذو خاقان خرشید
ان من خدای ابر ماند کامغاران
کخاهذ ماه بوشد کخاهذ خرشید
...از این سرود که بی هیچ تردید به زبان دریست، روشن می شود که همچنان که ابن مقفع و حمزه اصفهانی و دیگران گفته اند، زبان دری زبانی بوده است که در دربار سلاطین با آن سخن می گفته اند و حتا سرود ها و شعر هایی که در پیشگاه شاهنشاهان ساسانی خوانده می شده بزبان دری بوده است و سابقه زبان دری را استوار تر می کند.» ص152 سرگذشت ...
ویا سرود معروف اتشکده کرکوی سیستان را به زبان دری می توان نمونه اورد .
یا سخن معروف یعقوب صفاری که از ندانستن عربی جز زبان دری می گوید و سپس شاعران او را به زبان مردم خراسان یا زبان دری که زبان مردم بلخ و سمر قند و مرو وبخارا وسیستان بود ، در دوره ساسانیان همچنان دوام داشت ، شعرگفتند .
یا شعر ملک الشعرا ابوالعباس ینبغی که به زبان گفتاری نوشته است :
سمرقند کند مند به ذینت کی افگند
زبان این اشعار عملاً دریست که زبان بازمانده پیش از اسلام می باشد که هنوز واژه های عربی وارد آن نشده است .ویا بیتی از محمد مخلد سگزی :
جز تو نزاد حوا وآدم نکشت شیر نهادی به دل و بر منشت
8- ابن مقفع زبان پهلوی را زبان مردم پهله یعنی مردم اصفهان ری، همدان ، نهاوند ،و آذربایجان و زبان دری را زبان شهرهای مداین و از زبانهای مشرق وخراسان زبان مردم بلخ را که در دربار برتری دارد معرفی می کند . او خود اهل فارس است زبان مردم خراسان وبویژه بلخ را دری می داند و نه هیچ شهر دیگر را از جمله فارس را .به گفته او زبان مردم اصفهان و ری و همدان وماه دماوند وتبریز پهلوی بوده است ومردم اصفهان حتا در قرن پنجم هنوز با زبان پهلوی پما بیش آشنا بوده اند .. این خود دلیل دیگرست که «دری» ادامه پهلوی ساسانی نیست .
9- بنا به باور دکتر غلام جیلانی داوری و اقای ن.کاویانی تا کنون هیچ سندی مبنی بر اثبات موجودیت رواج زبان پارسی باستان ( دوره هخامنشی )در هیچ جایی از کشور ما یا پار دریا به دست نیامده است . ( همچنان از دوره ساسانیان . ر )
10- دلیل دیگر آنکه در زبان دری واج هایی هست که ویژه زبان اشکانی بوده و در پهلوی بکار نمی رفته است . مانند واجهای«گ» و «غ» که در پهلوی اشکانی بوده و در پهلوی ساسانی به کار نمی رفته است . ( البته پسانها به گونۀ واجگونه به بکار می رفته است نه واج )
11- درسالیان پسین در ایران نیز کسانی در باره واقعیت خاستگاه زبان دری پرداخته و این زبان را نه زاده زبان ساسانی بلکه مولود زبان اشکانی یعنی مربوط شرق ایران دانسته اند . از آن جمله دانشمند ایران دکترتقی وحید یان کامیار استاد دانشگاه فردوسی مشهد در مقالۀ مفصل شان چنین می نویسند :
«زبان مردم خراسان که در زمان اشکانیان زبان رسمی ایران بود و در دوره ساسانیان همچنان ادامه داشت ( در ساسانیان تنها کتیبه ها و کتابهای دین زردشتی واحیاناً جزدینی به پهلوی، ساسانی یا جنوبی نوشته می شد ) و بعد از اسلام نیز گرچه بعضی از فضلا و فرهیختگان زبان عربی را عنوان زبان دوم و زبان رسمی فرا گرفتند اما همچنان به فارسی دری سخن می گفتند . . به هر حال فارسی رسمی دری ، گرچه در اصل همان زبان مردم خراسان بود ، اما زبان نقاط مختلف خراسان صورت لهجه ای داشت . با این همه دری رسمی برای اهل خراسان کاملاً مفهوم بود .» (9)
دانشمند مذکورکه طرفدارخاستگاه زبان دری از پهلوی اشکانی می باشد نه پهلوی ساسانی مینویسد : « دلیل دیگر که برهان قاطعی است بر رد نظر ایران شناسان و زبانشناسان در باره منشا زبان دری بر رسی اشعاری است که طی قرنهای 7 و8 و 9سعدی و حافظ و داعی شیرازی به زبان محلی شیرازی و تبریزی سروده اند با زبان دری تفاوت دارد . با این که شیراز مرکز فرهنگی و سیاسی فارسی و زبان مردم آن شهرزبان سعدی و حافظ و داعی بوده است ، قرنها زیر نفوذ فارسی دری –که زبان رسمی ایران بوده است –قرار داشته و به آن نزدیک شده است ( این تاثیربه حدی بوده که امروزه لهجه شیرازی کاملا فارسی دری شده است ). درقرنهای هفتم ونهم لهجه شیرازی که ادامه پهلوی ساسانی است، هنوز بعضی از ویژه گیهای زبان پهلوی را از جمله ساختار های دستوری را حفظکرده است و با زبان دری فرق دارد . چندان که این اشعار برای دری زبانان از جمله مردم شیراز مفهوم نیست . حال آنکه شعر کودکان بلخ و هجویه ملکه بخارا و شعر ینبغی که همه مربوط به سده های نخستین هجری است از نظر ساخت دستوری دقیقاً همان زبان دری است و برای ما مفهوم است . اگر نظر زبانشناسان و ایرانشناسان در مورد منشا فارسی دری درست می بود می بایست قضیه بر عکس باشد ، به این صورت که لهجه شیرازی در همه قرنهای گذشته واز جمله در زبان سعدی و حافظ وداعی کاملاً فارسی دری باشد و برعکس لهجه های خراسان ، با فارسی دری متفاوت باشد . برای نشان دادن تفاوت لهجه شیرازی قدیم با فارسی دری چند نمونه را بر رسی می کنیم .
ابتدا به بررسی یک بیت از داعی شیرازی عارف قرن نهم می پردازیم :
اشهرزی وم تخه بنوان نیاز کم شکر از مصر رساند اشراز
معنی این شعر برای فارسی زبانان یعنی دری زبانان مفهوم نیست .زیرا نه تنها واژه هایی دارد که در زبان دری یا تلفظ خاص دارد بلکه بعضی اختلاف های ساختی که بسیار مهم است در آن هست . در این شعر « إ» یعنی « ای» «شرزی » یعنی شیرازی -« بنوان» یعنی بنما ،«تخه» یعنی سخن ، و « وﹺ» یعنی به .
تفاوت ساختی : « وم تخه » یعنی به سخن من ؛ چنین ترکیبی در فارسی دری عادی نیست ... دکتر ماهیار نوابی در باره این ترکیب می نویسد این ترکیب یاد آورچنین ترکیبهای است در زبان پارسیک [ پهلوی ساسانی ]
کمُ... رساند یعنی رساندم ( بوسیله من رسانده شد ) یکی از ویژه گیهای پهلوی اشکانی و ساسانی است .که در زبان دری ادامه پهلوی اشکانی است از میان رفته است اما در پهلوی ساسانی از میان نرفت چندان که می بینیم در قرن نهم در شعر داعی شیرازی به کار رفته است . در این ساخت فعل متعدی با نهاد مطابقت نمی کند بلکه با مفعول مطابثت دارد .
دکتر نوابی در باره این جمله می نویسدکه : به کاربردن فعل گذشته متعدی به صیغه مجهول نیز از ویزه گیهای زبان پار سیک است ...معنی این بیت چنین است :
«ای شیرازی با سخن من ان نیاز نیست که شکر از مصر به شیراز رسانم »
حافظ شیرازی نیز غزلی داردکه بعضی از ابیات و مصرعهای ان به عربی است و از بیت چهارم به لهجه کلی شیرازی یعنی لهجه شیرازی در قرن هشتم که بیت مشهور ان را بررسی می کنیم :
به ما چان غرامت بسپریمن غرت یک بی روشتی از اما دی
.. .«اما» یعنی ما که در پهلوی به کار می رفته « غز» یعنی اگر « دی » یعنی دید . در این بیت نیز فعل متعدی «دی» به جای مطابقت با نهاد با مفعول مطابقت دارد . در اشعاری که سعدی به لهجه شیرازی سروده نیز این ویژه گی ها دیده می شود.نا گفته نماند که اهل فن هنوز معنی درست بعضی از اشعار لهجه های شیرازی را در نیافته اند . مثلاً معنی مصرع دوم این شعر از گلستانم سعدی :
پر هنط ثله جونی می کند عشغ سقری شخی بونی چش روشت
حال بعضی از ویژه گیهای پهلوی در اشعار محلی شیرازی به خوبی دیده می شود .همچنین در اشعار نقاط دیگر ، از جمله ترانه های تبریز که قبل از قرن هشتم سروده است
چنانکه در بررسی اشعار محلی شیرازی دیدیم ، لهجه شیرازی قدیم ادامه پهلوی ساسانی است نه فارسی دری . بنابر این زبان دری زبان مردم خراسان است و نه تنها چند شعر محلی بازمانده از آن زمان به خوبی نشان می دهد که زبان این اشعار دقیقآ همان زبان فارسی دری است و برای دری زبانان مفهوم ( برخلاف اشعاری که به لهجه شیرازی قدیم سروده شده ) منتها به صورت لهجه ای می باشد . از طرفی زمانی که شاعران به فارسی دری یعقوب را ستودند این زبان برای یعقوب و همه مردم خراسان مفهوم بوده است برخلاف زبان مردم شیراز که نه تنها در قرنهای اولیه هجری با فارسی دری اختلاف داشته و ادامه پهلوی ساسانی بوده بلکه در قرنهای هفتم تا نهم و بعد هم تا مدتها مفهوم نبوده است . » (10)
و موصوث در ادامه بحث خود نتیجه می گیرد :« به هر حال روشن شد که استدلال زبانشناسان و ایرانشناسان در مورد خاستگاه وزبان دری درست نیست و تناقضی که بود از میان برداشته شد ومشخص گردید که فارسی دری زبان مردم خراسان است و نه جای دیگر . » (11)
درچنین مواردی ، استاد خانلری زبانشناس ایرانی نیزبحث مفصل و مغتنمی دارد .
به هر حال .ازاین بررسیها نتیجه آنست که بر خلاف ادعای آقای زیار خاستگاه زبان دری همین خاک افغانستان کنونی و مناطق همجوار شمالی آن می باشد و نه فارس یا ایران امروز و زبان دری صورت تحول یافتۀ پهلوی ساسانی نه بلکه فراوردۀ زبانهای شرقی چون اشکانی و زبان باختری و سغدی با تاثیر پذیر از پهلوی ساسانی ؛ یعنی در اصل زبان مردم این آب و خاک می باشد .
تو خواه از سخنم پند گیر ، خواه ملال .
پا ورقیها :
(1) شهرام هدایت ..واژه های ایرانی در نوشته های باستنی – ص5
(2) مقدمه لغتنامه دهخدا . ص 15
(3)مقالۀ پروفسور دکتر محمد حسین یمین .ص7 . کتاب (سر گذشت زبان فارسی دری) 1385چاپ نخست . (4)همان کتاب .ص44-47
(5)زبان و ادبیات ایر ان باستان – زهره زرشنای ص 33 تهران 1382
(6)ص.15 همانجا .
(7). همانجا ص 21
(8)رج سرگذشت زبان فارسی دری . تالیف پروفسور رسول رهین . مقاله آقای داوری ص 95..
(9) نخستین همایش ملی ایران شناسی – زبان و زبان شناسی ص 401 – سال. 1381ج2
(10) -همانجا . ص- 407-410
(11) – همانجا .ص 415
(*) - در زبان بلغاری نیز این واژه با مشتقات دیگر به همین معنا استفاده می شود .
(**)- ننه یکی از الهه های باختری است که شاهنشهاهی را به کنشکا بخشید . او در پهلوی اناهیتا در میان مردم بلخ و سغد الهه نیرومندو محبوب می باشد
به دیگران بفرستید
دیدگاه ها در بارۀ این نوشته
داکتر رازق رویین