سیاوش، شخصیتِ آرمانی ضدِ جنگ در شاهنامه

١٠ قوس (آذر) ١٣٩١

اسطوره شناسان، سیاوش را یک ایزد گیاهی (نباتی) اساطیری می­دانند که خاستگاهِ سومری دارد و دربرگیرنده ی آیینی به نام آیین سیاوشی بوده که در آسیای میانه، آسیای غربی و مدیترانه ی شرقی، سالانه این آیین اجرا می­شده است. ژرف­ساخت اساطیری آیین سیاوش از شهید­شدگی این ایزد، بر می­خیزد. معمولن، برداشتِ انسان­های دوره­های اساطیری از  پیدایش چیزها این بوده که چیزها و حتا کلِ جهان از اندام­های یک ایزد- هیولا، یا از خونِ ایزدی، به میان آمده است. طوری که در اساطیر بین النهرینی، زمین و آسمان پس از کشته شدن ایزد تیامت، از اندام­های او ساخته می­شود. فهمِ ژرف­ساختِ اسطوره ی سیاوش نیز بر پیدایش، استوار است؛ یعنی گیاهان پس از شهید­شدن­اش، از اندامِ یا خونِ سیاوش، پیدا می­شوند. با آن­که در شاهنامه، سیاوش، شخصیتِ انسانی یافته و به تمامِ معنا یک انسان است؛ با این­هم، ایزدِ گیاهی بودن سیاوش، شهیدن شدن او برای پیدا شدن گیاهان، در خودآگاهِ شاهنامه به طور خفیف بازتاب یافته است: موقعی که سیاوش به فرمان افراسیاب به دست گروی کشته می­شود از خون او گیاهی می­روید به نام اسیاوشان. این رویدنِ گیاه می­تواند بیانگرِ ناخودآگاهِ اساطیری ایزدِ شهید شونده ی سیاوش در شاهنامه باشد، که فراموش شده است.

تا پیش از اسلام، در آسیای میانه و برخِ جاهای دیگر، سوگِ آیینی سیاوش در پایان نیمه ی هر سال با برگزاری سوگ-­جشنِ خاص، صورت می­گرفته در واقع یادبودی بوده برای شهید­شدگی این ایزد که بعد از اسلام، ناخودآگاه این یادبود، می­توان در زیرساختِ سوگ-­جشنِ عاشورا، یافت. این­که سوگ-­جشن آیینی سیاوش چرا در نیمه ی پایانی هر سال برگزار می­شده بازهم می­شود خودآگاهی خفیفی را در شاهنامه یافت که همان به آتش­رفتن سیاوش است. این به آتش رفتنِ سیاوش، نمادی از رستاخیزِ گیاهی است. یعنی، گیاهان در پایان تابستان، نسبتِ گرمی هوا و خشکیدن، می­سوختند و آتش­سوزی­های بزرگی به میان می­آمده که این آتش­سوزی­های تابستانی، در ذهنِ انسانِ اساطیری نمادین شده است: سوختن و دوباره در بهار رُستن. شهیدشدگی سیاوش و به آتش­رفتن و بیرون آمدن او از آتش، امری نمادینِ اساطیری­ست که آیین سیاوشی، بر این دو نماد استوار است.

اگر از مطالعه ی ژرف­ساختِ اساطیری این اسطوره بگذریم، وَ به تحول او در تفکرِ پسین بشر، در اوستا و شاهنامه، بپردازیم، به شخصیتی، کاملن انسانی رو به رو-­ایم: در اوستا و شاهنامه، اسطوره سیاوش، از شخصیتِ ایزدی به شخصیتِ انسانی تحول یافته که احتمالن یک پادشاه وَ به طورِ دقیق، پسر پادشاه بوده، به طور ناجوانمردانه، کشته شده است. در هرصورت، مظلومیت، پاکی و بی­گناهی این اسطوره، در شخصیت انسانی­اش نیز حفظ شده است. در حقیقت، مظلومیت، ژرف­ساخت این اسطوره است، وَ در تحول این اسطوره به شخصیتِ انسانی، همین مظلومیت، بیشتر تبارز کرده است، وَ درک همین مظلومیتِ این اسطوره است که در شاهنامه به عنوانِ مفهومِ عدالت، حفظِ پیمان، مخالفِ جنگ، ضدِ خشونت­گری، وَ صلح­دوستی، در شخصیتِ انسانی سیاوش، تبارز می­کند.

کسانی که در موقعیتِ ستم­گری قرار دارد، هیچگاه به درکِ برابری افراد در زندگی و تصمیم­گیری­های اجتماعی و سیاسی نخواهد رسید. کسانی به درک و ارزش برابری و آزادی و زندگی شهروندی در یک جامعه و نظام سیاسی، پی خواهد برد که در مظلومیت، قرار دارند. این موقعیتی مظلومانه است که به مظلومان این درک را می­بخشد که موقعیتِ پادشاهی، خودگامگی، خود رایی، وَ ستم­گری، بد است. بنابر این، مظلومان می­دانند که اگر ما در پی این باشیم که آن موقعیتِ ظالمانه را تصرف کنیم بازهم، ظلم و ستم­گری از بین نمی­رود. بنابر این، بایستی، موقعیتی ستم­گری و مفهومی که ستم­گری را توجیه می­کند از بین برد تا مظلومیت از بین برود در غیر آن، این دو موقعیت: ستم­گری و مظلومیت، همیشه وجود خواهد داشت، و ارزش­ها و اعتبارهای این انسانی با این دو مفهوم قابلِ شناخت، وَ موردِ رعایت خواهد بود.

برادشت من از سیاوش چه در شخصیتِ ایزدی­اش و چه در شخصیتِ انسانی­اش؛ فهمِ مظلومیت است که با این فهم، بد بودن موقعیتِ ظالمانه و ستم­گری درک می­شود. این ستم­گری، بد است ما نباید در پی آن موقعیت باشیم بلکه آن موقعیت را از میان برداریم، وَ همگان را به این باور برسانیم که خود­رایی، تامینِ منفعتِ و علایقِ شخصی از طریق جنگ، استفاده ی ابزاری از انسان­ها،توجیه­ی برتری­ها و نابرابری­ها و... بد است. زیرا زمینه ی مظلومیت و بدبختی را بار می­آورد.

همین فم از مظلومیت است که اسطوره ی سیاوش در تحول بعدی­اش، در شاهنامه که در یک شخصیتِ انسانی ظاهر می­شود، نمی­خواهد از طریق به قدرت رسیدن، از طریق زور یا از طریق جنگ، مظلومیتِ همیشگی و اساطیری­اش را از میان بردارد. برای این که در موقعیتِ ستم­گری قرار نگرفته باشد؛ هرگونه مظلومیت را می­پذیرد و به هیچ اقدامی، دست نمی­زند که باعث خشونت شود. با تحمل رنج و مظلومیت به طرف می­خواهد نشان بدهد که ظلم بد است، من نمی­خواهم ظالم باشم.

اسطوره ی سیاوش از آغازِ شخصیت انسانی­اش در شاهنامه، مظلوم واقع می­شود. سیاوش، از تباری پدری و مادری، شهزاده است. پدرش کاوس، پادشاهِ ایران، وَ مادرش، دختر کرسیوز برادرزاده ی افراسیاب پادشاهِ توران، است. سیاوش، نتیجه ی ازدواجِ اتفاقی دو دشمن است. کاوس و افراسیاب باهم کینه و دشمنی دیرینه دارند. منجمان به افراسیاب و کرسیوز گفته اند: فرزندِ دختری کرسیوز، باعث نابودی پادشاهی افراسیاب و خانواده ی او خواهد شد. بنابر این، این دختر را باید بکشند تا از این واقع، جلوگیری کرده باشند. دختر می­گریزد به کوه. طوس و گیو، پهلوانان ایرانی که در این کوه به شکار آمده اند این دختر را می­یابند. دختر را می­برند نزد کاوس تا به یکی شان به بدهد اما کاوس خود این دختر را به زنی می­گیرد. همین که سیاوش به دنیا می­آید مادرش می­میرد. منجمان، موقع تولد، مظلومیتِ سیاوش را پیش­گویی می­کنند.

کاوس، سیاوش را در کودکی به رستم می­سپارد. سیاوش در سیستان، هنر رزم و زندگی را می­آموزد و در نوجوانی پیش پدر به ایران می­رود. همین که به خانه ی پدر می­رسد؛ سودابه، زنِ پدرش، عاشق­اش می­شود. سیاوش از این عشق بنا به صداقت و خویشتن­داری­ای که دارد سرباز می­زند، و پیشنهادِ هرگونه امتیاز و تهدید را از طرف سودابه رد می­کند تا این که سودابه اتهام تجاوز را به سیاوش می­بندد. کاوس که نماد سبک­سری و بی تدبیری، در شاهنامه است؛ اتهام زن­اش را می­پذیرد، سیاوش را وادار به جزای سنگینِ گذشتن از آتش، می­کند. سیاوش، این جزا را بی هیچ واکنشی برای این­که مظلوم واقع شده است، می­پذیرد. وَ در برابر همگان، وارد آتشِ خروشان، می­شود. بعد از خاموشی آتش، از میان خاکستر، بر ­می­خیزد و بی هیچ اعتراضی در برابر پدر و زن پدر به خانه می­رود، وَ به دور از قدرت و پادشاهی در خلوت­اش به سر می­برد.

از این رویداد مدتی می­گذرد تا این که افراسیاب به ایران اعلام جنگ می­دهد. کاوس، لشکری به سرداری سیاوش به این جنگ می­فرستد. هنگامی که دو لشکر رو به رو می­شود، و جنگ اند-­اندک آغاز می­شود تورانیان، متوجه فرادستی ایرانیان در جنگ می­شوند، کرسیوز و افراسیاب پی می­برد که سیاوش نوه ی دختری شان است و کسی است که جنگ با او به نابودی شان، می­انجامد. بنابر این، به سیاوش پیشنهاد صلح می­دهند. سیاوش این پیشنهاد را می­پذیرد و پیمان صلح را بین ایران و توران، می­بندد. خبر به کاوس می­رسد، کاوس این پیمان را نمی­پذیرد، به سیاوش نامه می­فرستد که برگردد به ایران، وَ سرداری لشکر را بسپارد به طوس تا طوس با تورانیان واردِ جنگ شود.

سیاوش با آن­که ارزشِ فرمانی پادشاه را می­داند اما ارزشِ احترام به پیمان داشتن و نگه داشتن صلح را محترم­تر از فرمانِ پادشاه و ارج گذاشتن به یزدان می­داند. بنابر این، هرگونه نظری را برای ادامه دادن جنگ یا رفتن به ایران نمی­پذیرد؛ برای این که پیمانی صلح را که بسته است، برقرار بماند به توران پناهنده می­شود. کاوس که از رفتنِ سیاوش به توران خبر می­شود، از جنگیدن با توران دست می­کشد و این پیمان با این اقدامِ سیاوش، برقرا می­ماند.

سیاوش در این واقع نیز، مظلومیت را بر هرگونه اقتدار و قدرت­طلبی، ترجیع می­دهد. می­توانست با براندازی پدرش از قدرت یا با بی اعتنایی به پدرش، این پیمان را عملی کند؛ رستم و تمامِ سرداران ایرانی، او را دوست داشتند، با او همکار بودند، از بی تدبیری کاوس خسته بودند. اما سیاوش، طریقی را برگزید که با مظلومیتِ خودش، مخالفت­اش را با جنگ و احترام به پیمان و صلح را  اعلام کرد.

سیاوش، پسرِ بزرگ و جانشین کاوس بود اما از این همه حقوقی که به او می­رسید دست شست، تا مخالفت­اش را با جنگ و احترام­اش را به صلح معلوم کرده باشد. بنا به روایتِ شاهنامه، سیاوش می­دانست که او در توران نیز مظلوم واقع خواهد شد با درکِ این مظلومیت نیز، پناهندگی به توران را- برای این که صداقت­اش نسبت به صلح،  داشتن تعهد به بستن پیمان  و حفظ پیمان نشان دهد- پذیرفت.

سیاوش به توران می­رود، چندی می­گذرد، دسیسه و توطیه را کرسیوز، پدر کلان­اش، ضد او آغاز می­کند تا این که افراسیاب بر سیاوش بدگمان می­شود حکمِ گرفتاری و کشتن او را می­دهد. سیاوش با این خبر هم، خون­سردی و خویشتن­داری­اش را از دست نمی­دهد، و آمادگی هرگونه مظلومیت را برای این که نشان داده باشد که ظلم و ستم بد است، دارد. برای سیاوش، ستم از دست هرکسی که باشد، بد است؛ فرق نمی­کند که ستم را کاوس انجام می­دهد یا افراسیاب.

سرانجام، سیاوش با آخرین مظلومیت، رو به رو می­شود. گلو­­-­اش را گروی چون گوسپندی در طشت می­بُرد. از خونِ سیاوش، گیاهی می­روید، برای این که او مظلوم است و این رویدن گیاه شاید یادبودی­ست از مظلومیتِ او. اما سیاوش با مرگ تمام نمی­شود؛ انگار مرگ او رستاخیزی مظلومیت است که با این رستاخیز، نفرینی می­شود بر ستم­گری و ماهیت ظلم برملا می­شود که بد، است. کاوس و افراسیاب که اهل زور و ستم اند با مرگ سیاوش گرفتارِ پیشمانی، ندامت و نفرینِ همیشگی می­شوند.

با آن­که شاهنامه، کتابِ پهلوانی، زورآزمایی و جنگ­آوری است اما هیچ­گاهی مشوقِ جنگ نیست. جنگ را می­توان در شاهنامه، فزون­خواهی و اهریمن­منشی دانست که در عدم استفاده از عقل و تدبیر، صورت می­گیرد. در صورتی که انسان، از عقل و تدبیر کار بگیرد، جنگ به وقوع نخواهد پیوست.

درکل، می­توان شخصیتِ سیاوش را در شاهنامه؛ نمادِ ضدِ جنگ، و نمادِ آرمان­خواهی صلح، دانست. زیرا در سراسرِ شاهنامه هیچ­گاه از او عمل یا اقدامی، سر نمی­زند که خلافِ صلح­طلبی، پیمان­شکنی، و ناخویشتن­داری، باشد. انگار هرگونه اقدامی به ستم، خلاف خویشکاری سیاوش است. برای همین است که شاهرخ مسکوب، سیاوش را چهره ی زمینی ایزد مهر می­داند که کارش نگه­داری پیمان­ها و تداومِ دوستی­ها، است.

نام

دیدگاه

جای حرف دارید.

شمارۀ رَمز را وارد کنید. اگر زمان اعتبارش تمام شد، لطفا صفحه را تازه (Refresh) کنید و شمارۀ نو را وارد کنید.