حاجى بكتاش ولى نيشابورى (١٢٧٠-١٢٠٩)  فيلسوف، ولى و انسانگراى بزرگ از توركان نيشابور خراسان است و طريقت علوى  بكتاشيه منتسب به وى بوده و در اطراف شخصيت وى تشكل پيدا كرده است. او از نخستين مشوقان و اشاعه دهندگان زبان و ادبيات تركى در اناتولی است.

 به باور تركان علوى قزلباش و بكتاشى، حاجى بكتاش ولى و شاه اسماعيل ختايى هر دو پير و رهبر تركى میباشند كه در راه تاسيس اتحاد تركان اوغوز  مجاهدت نموده اند.

از جمله برخوردهاى مولانا جلال الدين رومى تماس وى با حاجى بكتاش ولى خراسانى است. حاجى بكتاش به احتمال بسيار با مولانا در ارتباط بوده و هر دو به يقين از يكديگر خبردار بوده اند. حاجى بكتاش با دو شخصيت تاريخساز ترك  ديگر٫ اخى ائورن خويى متوفى به سال ۱۲۶۰ و بابا الياس خراسانى متوفى در نيمه دوم قرن سيزده ميلادى در آسياى صغير ملاقات نموده است.

  اين هم از ولايت نامه كه شرح حال حاجى بكتاش را باز مى گويد و هم از مناقب العارفين كه ترجمه حال مولانا را میدهد به سهولت بدست مى آيد!

 مولانا و حاجى بكتاش هر دو خراسانى بوده (مولانا از بلخ و حاجى بكتاش از نيشابور) و هر دو طريقت مولويه و بكتاشيه كه پس از وفات ايشان و بنام ايشان در آسياى صغير پديدار شده در اطراف تركيت و خراسانيت تشكل پيدا نموده است. نيز هر دو در اتمسفیر فرهنگى همسانى تربيت شده، در تاريخ  يكسانى به آسياى صغير مهاجرت نموده و هر دو انسان را به عنوان پديده اى مقدس پذيرفته و آنرا با كلام و اشعار خويش تقديس نموده اند.

شمس تبريزى كه مدتى در شهر ارزروم در تركيه امروزى به آموزگارى نيز مشغول بوده منسوب به طريقت پيش علوى  ملامتى-قلندرى-حيدرى است. اين طريقت بعدها در زمره جريان ابدالان در سه شاخه امروزى مذهب علوى٫ بكتاشى و مولوى مستحيل شده است. ابدالان روم (اوروم ابداللارى) كه مهر خود را بر امر تشكل هويت و فرهنگ تركى آسياى صغير و جنوب غربى اروپا زده اند، عمدتا درويشان و غازيان توركمن-  (آذربايجانى و خراسانى) بودند كه در قرون ۱۱-۱۳ از آذربايجان و خراسان به اناتولى روى آورده اند.

اين توركمنان  كه از پيشگامانشان سارى سالتوق، حاجى بكتاش و بابا الياس از خراسان،ابدال موسى وگئييكلى بابا از خوى و شيخ بوزاغى از مرند  هستند در فتح ممالك بيزانس در اناتولى و بالكان بدست تركان و گسترش اسلام در اين نواحى پيشگام بوده و اشتراك داشته اند. در برخى از روايات تركى چنين گفته میشود که :

پس از مدتى بيگ هاى قايى دريافتند كه دولت سلاطين سلجوق در اناتولى دولت سايه اى بيش نيست. انجمن كرده و به عثمان غازى چنين گفتند: تو از نسل قايی خان هستى٫ قايی خان از بيگ هاى اوغوز است.

بنا به وصيت گون خان طبق سنن اوغوزى مقام خاقانى میبايست كه در نسل قايى ادامه يابد، تو شايسته خانى هستى و ما تو را خان می شناسيم.

 در كنگره مذکور  پير اخيان، اخى ائوره ن، پير بكتاشيان حاجى بكتاش ولى و پدر زن عثمان غازى  نيز حضور داشتند. بيگ هاى اوغوز در حضور عثمان غازى سوگند خوردند و به شرفش قدحهاى پر از قيميز (شراب ملى ترك) بلند كرده و فرياد كشيدند: آب حيات٫ صحت٫ عافيت و پادشاهيت مبارك باد! حاجى بكتاش ولى سرپوش نمدين خراسانى را بر سر عثمان غازى نهاد و اخى ائوره ن شمشير بر كمر او بست. پس ازآن فرمان سلجوق خوانده شد، در مقابل اطاق نه طوق برافراشته شد. همه اين مراسم طبق رسومات اوغوزى انجام گرفت و بدين صورت عثمان غازى بنيادگذار دولت عثمانى گشت.

 بعدها عده ای از این ترک ها در مذهب علوى قزلباشى مستحيل شده و اکثراً به حركت  تركى قزلباش صفوى پيوسته اند. خروج شاه اسماعيل  و حركت وى به سوى اردبيل و از آنجا به ارزينجان  براى تشكيل اولين قورولتاى توركمن بنا به توصيه ابدال علی بیگ دده از طائفه تركان ذولقدر که از خواص مريدان  بوده صورت گرفته است.

 بسيارى از بنيانهاى فرهنگ تركى بلاواسطه در ارتباط با خراسان ند. تاريخ ادبی ترکی منطقه با اشعار شعراى خراسان آغاز میشود. نخستين محصولات ادبى   تركيه نيز توسط تركهاى خراسان كه به غرب مهاجرت كرده بودند آفريده شده است. چنانكه موسس زبان شعرى تركى آذرى،  حسن اوغلو اسفراینى (قرن ۱۴) و موسس زبان شعرى تركى اناتولى خواجه دخانى هر دو از تركان خراسان بوده و در آنجا ظرافت و زيبايىهاى زبان تركى را آموخته اند. 

ابدال موسى خويلو عارفى است كه از سوى علويان  قزلباش و بكتاشى محترم شمرده  میشود. وى در فتح بورسا پايتخت  عثمانی شركت داشته و در تاسيس تشكيلات نظامى عثمانى ينى چرى نيز نقشى اساسى ايفا نموده است. از او اثرى بنام نصيحت نامه در دست است. مزار وى در تككه كؤى شهر بورسا است. همه ساله در تركيه فستيوالى به نام ابدال موسى شنليكلرى و به گراميداشت اين شخصيت ترک در آلمالى، تككه كؤى و آنتاليا به تاريخ ١٠- ٩ جون برگزار میشود.

ارزروملو مصطفى ضرير از نخستين نثرنويسان و پركارترين شعراى تركى  قرن سيزده- چهاردهم ميلادى متولد ارزروم میباشد. محل وقوع و آفرينش داستانهاى دده قورقود كه از شاهكارهاى ادبى و فولكلوريك جهانى ترک به شمار می آید و نيز داستان حماسى و عشقى كوراوغلوكه محصول تركان قزلباش میباشد هم عمدتا از اين ناحيه است. بسيارى از خاندانها و دولتهاى تركهاى آذرى مانند قاراقويونلو و آق قويونلو اصلا از تركان آذرى (توركمن) اين نواحى بوده اند.

با اينهمه طوائف بنيانگذار سه دولت تركى دیگر يعنى صفوى، افشار و قاجارها اصلا از قزلباشان تركيه مركزى و جنوبی وهمچنان سوريه شمالى بوده اند. اين ناحيه پس از شكست قزلباشان در جنگ چالدیران ضميمه خاك عثمانى شده است. دول تركى  قاجارها كه خود از قزلباشان تركيه  مركزى اند هميشه در اين شهر  داراى كنسولگرى بوده اند.

دومين قورولتاى توركمن به سركردگى شاه اسماعيل صفوى در شهر سيواس منعقد شده است. اين شهر در تاريخ ترك  از اهميت فوق العاده اى برخوردار است. بنيانگذار شعر تصوفى در ادبيات ديوانى تركى آذرى و نيز تركى استانبولى قاضى برهان الدين در شهر سيواس دولتى مستقل به نام خويش تاسيس كرده بود.  قاضى برهان الدين كه منسوب به طائفه سالور بوده است در جنگ با دولت  تركى آق قويونلو كشته شده است. همچنين پير سلطان ابدال از بزرگترين شاعران مردمى و از قهرمانان اسطوره اى خلق تركيه نيز متولد روستاى باناز سيواس بوده  است. امروزه همه ساله در كشور تركيه مراسم و فستيوال عظيمى در بزرگداشت پير سلطان ابدال اين عاشق-شورشگر ترك  بنام پير سولطان ابدال شنليكلرى در سيواس، ييلديز ائلى و باناز كؤيو به تاريخ ١٣-١٢ جون برگزار میشود.